Karne ya 20

Earthrise, ilipigwa tarehe 24 Desemba 1968 na mwanaanga William "Bill" Anders wakati wa misheni ya anga ya Apollo 8. Hii ilikuwa picha ya kwanza ya Dunia kupigwa kutoka kwenye obiti ya Mwezi.

Karne ya 20 ilianza tarehe 1 Januari 1901 na kuisha tarehe 31 Desemba 2000, na ilijulikana kwa maendeleo ya haraka ya kiteknolojia, migogoro mikubwa ya kisiasa, na mabadiliko makubwa ya kijamii. Ilishuhudia Vita Kuu mbili vya Dunia, Vita baridi, na uhuru wa mataifa ya Afrika na Asia, mambo yaliyobadilisha mifumo ya nguvu duniani.

Ukuaji wa viwanda, uchunguzi wa anga, silaha za nyuklia, na teknolojia ya kidijitali vilibadilisha jamii, huku harakati za haki za kiraia, ukombozi wa wanawake, na ushirikiano wa kimataifa zikiathiri mandhari ya kisiasa na kitamaduni. Karne hii pia iliona ongezeko kubwa la idadi ya watu, mafanikio makubwa katika tiba, na kuibuka kwa utandawazi, na kuifanya kuwa moja ya vipindi vyenye mabadiliko makubwa katika historia ya binadamu.

Vita na Migogoro

Karne ya 20 ilikuwa moja ya vipindi vya ghasia zaidi katika historia ya binadamu, ikiwa na vita kuu mbili za dunia, migogoro ya kikanda, na mapambano ya kiitikadi. Maendeleo ya kiteknolojia katika vita, kupanda na kuanguka kwa falme, na athari za ukoloni ziliunda migogoro ya enzi hii.

Vita Kuu za Karne ya 20

Vita za Kwanza vya Dunia (1914–1918)

Vita za Kwanza za Dunia zilikuwa migogoro ya kimataifa zilizowahusisha mataifa makubwa, hasa kati ya Mataifa ya Muungano (Ufaransa, Uingereza, Urusi, na baadaye Marekani) dhidi ya Mataifa ya Kati (Ujerumani, Austria-Hungary, na Dola ya Ottoman). Vita hivi vilisababisha vifo vya zaidi ya watu milioni 16 na mabadiliko makubwa ya kisiasa, ikiwa ni pamoja na kuanguka kwa milki za Austria-Hungary, Ottoman, Ujerumani, na Urusi.

Vita za Pili za Dunia (1939–1945)

Vita za Pili za Dunia zilikuwa mgogoro mbaya zaidi katika historia, na kusababisha vifo vya zaidi ya watu milioni 70. Vita hivi vilihusisha Mataifa ya Mhimili (Ujerumani, Italia, na Japani) dhidi ya Mataifa ya Muungano (Marekani, Umoja wa Kisovyeti, Uingereza, na mengine). Vita hivi vilishuhudia mauaji ya Holocaust, mabomu ya nyuklia Hiroshima na Nagasaki, na kumalizika kwa kuibuka kwa Marekani na Umoja wa Kisovyeti kama madola makuu, hali iliyosababisha Vita Baridi.

Migogoro ya Vita Baridi (1947–1991)

Vita Baridi haikuwa vita ya moja kwa moja ya kijeshi bali ilihusisha vita vya niaba kati ya Marekani na Umoja wa Kisovyeti, kwa msingi wa mapambano ya kiitikadi kati ya ubepari na ukomunisti.

Vita vikuu vya kipindi hiki ni pamoja na:
- Vita vya Korea (1950–1953) – Mgogoro kati ya Korea Kaskazini (ikiungwa mkono na China na USSR) dhidi ya Korea Kusini (ikiungwa mkono na Marekani na Umoja wa Mataifa), ulioishia bila mshindi wa dhahiri.
- Vita vya Vietnam (1955–1975) – Vita vya muda mrefu kati ya Vietnam Kaskazini (wa-Komunisti) na Vietnam Kusini (ikiungwa mkono na Marekani), ambavyo vilimalizika kwa ushindi wa Vietnam Kaskazini na kuunganishwa kwa nchi chini ya utawala wa Kikomunisti.
- Vita vya Kisovyeti na Afghanistan (1979–1989) – Umoja wa Kisovyeti uliivamia Afghanistan, lakini hatimaye ulilazimika kuondoka kutokana na upinzani mkali kutoka kwa wapiganaji wa Mujahideen walioungwa mkono na Marekani.

Vita vya Ukombozi

Nusu ya karne ya 20 ilishuhudia mwisho wa ukoloni wa Ulaya barani Afrika, Asia, na Mashariki ya Kati, hali iliyosababisha vita mbalimbali vya uhuru:

Mifano
- Harakati za Uhuru wa India (1947) – India na Pakistan zilipata uhuru kutoka Uingereza baada ya mapambano yasiyo ya vurugu na mgawanyiko wa nchi hizo mbili.
- Vita vya Uhuru wa Algeria (1954–1962) – Vita vikali dhidi ya utawala wa Kifaransa vilivyopelekea uhuru wa Algeria.
- Mapinduzi ya Mau Mau nchini Kenya (1952–1960) – Uasi dhidi ya ukoloni wa Uingereza uliosababisha Kenya kupata uhuru mwaka 1963.
- Mapinduzi ya Kitaifa ya Indonesia (1945–1949) – Indonesia ilipambana dhidi ya Uholanzi baada ya Vita vya Pili vya Dunia na kupata uhuru wake.

Migogoro ya Mashariki ya Kati

Mashariki ya Kati ilikuwa na migogoro mingi katika karne ya 20, ikiwemo:

Vita vya Waarabu na Israeli (1948, 1956, 1967, 1973) – Msururu wa vita kati ya Israel na mataifa ya Kiarabu kuhusu mizozo ya ardhi.

Vita vya Iran na Iraq (1980–1988) – Vita vya uharibifu mkubwa kati ya Iran na Iraq vilivyosababisha vifo vya zaidi ya watu milioni moja.

Vita vya wenyewe kwa wenyewe vya Lebanon (1975–1990) – Mgogoro tata ulioshirikisha dini, siasa, na uingiliaji wa mataifa ya kigeni.

Migogoro ya Afrika

Nchi nyingi za Afrika zilishuhudia vita kutokana na migogoro ya kikabila, athari za ukoloni, na mapambano ya kisiasa:

- Vita vya wenyewe kwa wenyewe vya Nigeria (1967–1970) – Vita kati ya Nigeria na jimbo lililojitenga la Biafra.
- Vita vya wenyewe kwa wenyewe vya Rwanda (1990–1994) – Vita vilivyosababisha mauaji ya kimbari ya Rwanda, ambapo watu takriban 800,000 waliuawa.
- Vita vya wenyewe kwa wenyewe vya Somalia (1991–sasa) – Mgogoro wa muda mrefu ulioanza baada ya kuanguka kwa serikali ya Somalia.

Migogoro ya Amerika ya Kusini

Amerika ya Kusini ilikumbwa na vita vya msituni na harakati za mapinduzi:

- Mapinduzi ya Cuba (1953–1959) – Yaliongozwa na Fidel Castro na yalipelekea kupinduliwa kwa utawala wa Batista ulioungwa mkono na Marekani.
- Mgogoro wa Kikolombia (1964–sasa) – Vita vya muda mrefu kati ya serikali, waasi wa mrengo wa kushoto (FARC), na makundi ya wanamgambo.
- Vita vya Kisiri vya Argentina na Chile (1970–1980) – Ukandamizaji wa kisiasa uliosababisha ukatili mkubwa dhidi ya wapinzani wa serikali.

Maendeleo ya Kijeshi

Karne ya 20 ilishuhudia maendeleo makubwa ya teknolojia ya kijeshi, yakiwemo:

Kuibuka kwa vifaru, ndege za kivita, na manowari zilizobadilisha mbinu za vita.
Matumizi ya silaha za nyuklia katika Vita vya Pili vya Dunia.
Kuundwa kwa makombora ya masafa marefu na ujasusi wa satelaiti katika Vita Baridi.

Hitimisho

Karne ya 20 iliundwa na vita kuu za dunia, migogoro ya kiitikadi, na harakati za mapinduzi. Ingawa migogoro mingi ilimalizika kwa makubaliano ya amani, mvutano mwingi uliendelea hadi karne ya 21, ukichochea siasa za kisasa za kimataifa.