Mtama
Makala hii inataja Mtama kama mmea. Kwa makala ya Mtama kata ya Wilaya ya Lindi Vijijini, tafadhali fungua hapa.
| Mtama (Sorghum bicolor) | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Mtama
| ||||||||||||||||
| Uainishaji wa kisayansi | ||||||||||||||||
|
Mtama (pia: jaddi; Sorghum bicolor) ni mmea wa familia Poaceae (nyasi) katika ngeli ya monokotiledoni.
Asili yake iko katika Afrika ya Mashariki lakini kilimo chake kimeenea hadi Ulaya ya Kusini, Amerika ya Kati na ya Kaskazini na Asia ya Kusini.
Mbegu za mtama ni nafaka ambazo ni chakula muhimu katika Afrika hasa. Kuna pia majaribio ya kuitumia kama zao la nishati ambako mmea wote huchachuliwa kwa kutengeneza gesi na umeme.
Muundo wa mmea umefanana kiasi na mahindi kwa sababu mabua yake hukua kuwa marefu hadi kimo cha mita tano. Mbegu hukua kama mshikamo.
Matumizi yake ni kwa ajili ya uji, supu, keki, mkate na pombe ya mtama. Majani na mabua yake ni malisho ya mifugo na hutumiwa pia kwa kutandika paa la nyumba.
Kwa jumla kuna aina zaidi ya 30 za mtama zinazolimwa kama chakula. Mtama hustawi vizuri kwenye joto ikivumilia pia ukame. Hivyo ni nafaka muhimu kwenye maeneo yabisi ya Afrika. Katika miaka ya nyuma kilimo chake kiliachwa mara nyingi kwa ajili ya mahindi kwa sababu mahindi huleta mazao makubwa zaidi kwa ekari. Lakini wakati wa ukame mahindi ni hasara na watu hurudi-rudi kwenye kilimo cha mtama.
Mtama ni kundi la mbegu ndogo aina ya mazao ya nafaka au nafaka, yanayolimwa sana duniani kote kwa ajili ya chakula na malisho. Hazina kundi la kitaxonomia, bali ni kundi la kikazi au kilimo. Mafananisho muhimu ni kwamba ni nyasi zenye mbegu ndogo zinazolimwa katika mazingira magumu kama yale yaliyo katika hatari ya ukame. Yamekuwa yakilimwa katika Asia ya Mashariki kwa miaka 10,000.[1]
Historia
[hariri | hariri chanzo]Wanaakiolojia maalumu waitwao wapalaeoethnobotanisti, hutegemea takwimu kama wingi wa nafaka inayopatikana katika maeneo ya akiolojia, hudokeza kwamba kulima mtama kulikuwa kumeendelezwa kuliko mchele,[2] hasa kaskazini mwa China na Korea. Ilikuwa mtama, kuliko mchele, uliochukua sehemu muhimu ya chakula katika historia ya China na jamii za Mumun za Korea. Mtama aina ya Ufagio wa Mahindi (Panicum miliaceum) na mtama aina ya Mkia wa Mbweha ilikuwa mazao muhimu mwanzo katika historia ya kiNeolithic ya Uchina. Kwa mfano, baadhi ya ushahidi wa mwanzo kabisa katika Uchina kulima mtama ulikutwa katika Cishan (kaskazini) na Hemudu (kusini). Tarehe za Cishan za maganda ya kawaida ya mtama phytoliths na vipengele vya mtama zimetambuliwa kuwa katika miaka 8300-6700 KK, huku ikihifadhiwa mashimoni pamoja na mabaki ya shimo za nyumba, vyungu, na mawe yaliyohusiana na kilimo wa mtama.[1] Ushahidi katika Cishan kwa mtama aina ya mkia wa mbweha unaanza karibu 6500 KK.[1] Bakuli lililohifadhiwa vizuri kwa miaka 4.000 yenye mbegu zilizotengenezwa kutoka mtama wa aina ya mkia wa mbweha na uwele aina ya ufagio wa mahindi ilipatikana katika kituo cha kiakiolojia cha Lajia katika Uchina. [3]
Wapalaeoethnobotanisti wamepata ushahidi wa kulima mtama katika Peninsula ya Korea kwanzia kipindi cha ufinyanzi cha Jeulmun (mnamo 3500-2000 KK) (Crawford 1992; Crawford na Lee 2003). Mtama uliendelea kuwa muhimu katika nyakati za mseto wa kilimo, katika kipindi cha ufinyanzi cha Mumun (c. 1500-300 KK) katika Korea (Crawford na Lee 2003). Mtama na familia yaKE kama nyasi aina ya banyard aina ya hofu pia ilikuwa inalimwa katika Ujapani wakati wa kipindi cha Jōmon muda fulani baada ya 4000 KK (Crawford 1983, 1992).
Mtama ilifika nje ya China hadi eneo la Bahari Nyeusi katika Ulaya mnaom 5000 KK.[4] Kulima mtama kama kawaida katika Asia ya Mashariki umekuwa kwa sababu mtama unaweza ukavumilia ukame [1] na hii imekuwa pendekezo kwa kuenea kwake.[4]
Utafiti wa hali ya juu wa mtama unafanywa na Taasisi ya Utafiti wa Mazao ya Kimataifa kwa Hari Kame katika Andhra Pradesh, India, na kwa USDA-ARS katika Tifton, Georgia, USA.
Uzalishaji
[hariri | hariri chanzo]
Uhindi ni mtayarishaji Mkuu ulimwenguni wa mtama.
| Wazalishaji kumi wa mtama - 2007 | ||||
|---|---|---|---|---|
| Nchi | Uzalishaji (Tani s) | Tanbihi | ||
 India
|
10.610.000 | * | ||
 Nigeria
|
7.700.000 | * | ||
 Niger
|
2.781.928 | |||
 China
|
2.101.000 | F | ||
 Burkina Faso
|
1.104.010 | |||
 Mali
|
1.074.440 | F | ||
 Sudan
|
792.000 | * | ||
 Uganda
|
732.000 | |||
 Chad
|
550.000 | * | ||
 Ethiopia
|
500.000 | F | ||
| Dunia | 31.875.597 | A | ||
| Hakuna ishara = takwimu rasmi, P = rasmi takwimu, F = FAO makisio, * = Isiyo Rasmi / nusu-rasmi / Takwimu, C = imekadiriwa takwimu A = Jumla (huenda ni pamoja rasmi, nusu-rasmi au makisio); Chanzo: Shirika la Chakula na Kilimo la Umoja wa Mataifa: Idara ya Uchumi na Kijamii: Idara ya Takwimu Ilihifadhiwa 19 Juni 2012 kwenye Wayback Machine. | ||||
Matumizi ya sasa ya Mtama
[hariri | hariri chanzo]
Chakula kama chanzo
[hariri | hariri chanzo]Mtama ni chanzo kubwa cha chakula katika majangwa na sehemu zenye ukama katika ulimwengu, na huwa kipengele katika vyakula vya jadi vya wengine wengi. Katika Magharibi mwa India, Mtama (inayoitwa "Jowar" katika Kigujarati na Kimarathi, Ragi katika Kikannada) imekuwa ikitumiwa pamoja na unga wa mtama (inayoitwa "Bajari" katika Uhindi wa Magharibi) kwa karne nyingi kutengeneza mkate (unaoitwa "Rotla "katika Kigujarati au" Bhakri "katika Kimarathi au Ragi Rotti katika Kikannada. Ragi Mudde ni mlo inayopendwa katika Uhindi ya Kusini).
Uji wa mtama ni chakula cha jadi katika vyakula vya Kirusi na Kichina. Nchini Urusi huliwa ikiwa tamu (pamoja na maziwa na sukari iliyoongezwa katika mchakato kufikia mwisho wa kupika) au ikiwa na ladha ya mchuzi wa nyama au mboga. Katika Uchina huliwa bila maziwa au sukari, mara kwa mara kwa maharagwe, viazi vitamu, na / au za aina mbalimbali za mboga.
Watu wenye ugonjwa wa coeliac wanaweza kubadilisha sehemu fulani zenye sukari katika maakuli yao na mtama.
Mtama pia kutumika kulisha ndege na wanyama.
Vileo
[hariri | hariri chanzo]Mtama ni nafaka ya jadi muhimu inayotumika katika mtama ugema wa pombe katika baadhi ya tamaduni, kwa mfano kwa watu wa Kisiwa cha Tao Orchid, Uchina, na, pamoja na mtama, na watu mbalimbali katika Afrika Mashariki. Pia ni sehemu kuu ya pombe iitwayo rakshi katika Nepal na katika pombe ya asili ya Sherpa, Tamang, na miongoni mwa watu wa Limbu, tongba, huko Mashariki mwa Nepal. Katika nchi za Balkan, hasa Romania na Bulgaria, mtama hutumiwa kutayarisha pombe iitwayo boza.
Matumizi mengine
[hariri | hariri chanzo]Mtama, pamoja mbegu za ndege, hutumiwa kama vijazo kwa mifuko ya maharagwe.
Lishe
[hariri | hariri chanzo]Protini ziliyomo katika mtama ni karibu sana kuwa kama iliyoko katika ngano; zote kutoa kadiri 11% protini kwa uzito.
Mtama huwa na niasini, B6 na folic acid, kalsiamu, chuma, potasiamu, magnesiamu na zinki. Mtama huwa bila gluten, hivyo haifai kwa mkate ulioinuliwa. Unapochanganyishwa na ngano, (au xanthan kwa wale ambao wana ugonjwa wa coeliac), unaweza kutumiwa kuinua mkate. Peke yao, inafaa kwa mkate ulionyooka.
Kwa kuwa hakuna mtama iliyohusiana na ngano, ni vyakula vinavyofaa kwa wale wenye maradhi ya coeliac au aina nyingine ya mizio. Hata hivyo, mtama pia hupunguza peroxidase na pengine na haipaswi kuliwa kwa wingi hasa kwa wale wenye ugonjwa wa tezi
Maandalizi
[hariri | hariri chanzo]Maandalizi ya msingi yamo katika kuosha mtama huku ukiusonga hadi unapobainisha harufu ya kipekee. Kisha vipimo vitano vya kuchemsha maji kwa kila vipimo viwili vya mtama huongezwa pamoja na kiasi cha sukari au chumvi. Mchanganyiko huu hufunikwa na kupikwa kwa kutumia moto mdogo kwa dakika 30-35.
Vidokezo
[hariri | hariri chanzo]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 Lu H, Zhang J, Liu KB, Wu N, Li Y, Zhou K, Nyinyi M, Zhang T, Zhang H, Yang X, Shen L, Xu D, Li Q. (2009). Mwanzo wa mtama wa kawaida (Panicum miliaceum) katika Asia ya Mashariki kufikia hadi miaka 10,000 iliyopita. Proc Natl US A. Acad Sci 106: 7367-7372 PubMed
- ↑ Tarannum Manjul. "Millets older than wheat, rice: Archaeologists", Lucknow Newsline, 21 Januari 2006. Retrieved on 2008-04-14.
- ↑ "Oldest noodles unearthed in China", BBC News, 12 Oktoba 2005.
- ↑ 4.0 4.1 Lawler, A. (2009). Bridging East and West: Millet on the move. Sayansi, 942-943.
Marejeo
[hariri | hariri chanzo]- Crawford, Gary W. (1983). Paleoethnobotany of the Kameda Peninsula. Ann Arbor: Museum of Anthropology, University of Michigan. ISBN 0932206956.
- Crawford, Gary W. (1992). "Prehistoric Plant Domestication in East Asia". Katika Cowan C.W., Watson P.J (mhr.). The Origins of Agriculture: An International Perspective. Washington: Smithsonian Institution Press. ku. 117–132. ISBN 0874749905.
- Crawford, Gary W. and Gyoung-Ah Lee (2003). "Agricultural Origins in the Korean Peninsula". Antiquity. 77 (295): 87–95.
Viungo vya nje
[hariri | hariri chanzo]
- "Millets". Alternative Field Crops Manual.
- "Vegetarians in Paradise: Millet History, Millet Nutrition, Millet Recipe". Ilihifadhiwa kwenye nyaraka kutoka chanzo mnamo 2009-04-30. Iliwekwa mnamo 2009-12-15.