Tazama chanzo cha Sahara

[[Picha:Sahara satellite hires.jpg|thumb|250px|Sahara jinsi inavyoonekana kutoka [[anga]]ni]]
[[Picha:Sahara desert.jpg|thumb|250px|[[Tuta la mchanga|Matuta ya mchanga]] katika Sahara]]
[[Picha:Libyen-oase1.jpg|thumb|250px|[[Oasisi]] katika Sahara nchini Libya]]
[[Picha:Irrigation in the Heart of the Sahara.jpg|thumb|right|250px|Kumwagilia ma[[shamba]] katikati ya Sahara]]
[[File:Evening Pass over the Sahara Desert and the Middle East.ogv|thumb|300px|[[Video]] juu ya Sahara na [[Mashariki ya Kati]] iliyochukuliwa na Expedition 29 kwenye [[International Space Station]].]]
[[File:Libya 4985 Tadrart Acacus Luca Galuzzi 2007.jpg|thumb|[[Tadrart Acacus]] katika [[Libya]] Mashariki.]]
[[File:SafsafOasis SAR comparison.jpg|thumb|Picha ya juu inaonyesha Safsaf Oasis kwenye ardhi ya Sahara. Picha ya chini (iliyochukuliwa kwa [[radar]]) inaonyesha [[mwamba]] chini yake, na mifereji myeusi iliyochongwa na mto wa zamani uliokuwa unaleta maji katika [[oasis]].]]
'''Sahara''' ni [[jangwa]] kubwa [[kaskazini]] mwa [[Afrika]]. Ni jangwa kubwa kabisa [[Bara|barani]], ni la kwanza [[duniani]] kati ya [[jangwa joto|majangwa joto]] na jangwa la [[tatu]] kwa ukubwa [[ulimwengu]]ni baada [[Bara la Antaktiki]] na [[Aktiki]].<ref name="geology.com">{{cite web|url=http://geology.com/records/largest-desert.shtml|title=Largest Desert in the World|accessdate=30 December 2011}}</ref> 

Ina [[eneo]] la [[kilometa za mraba]] 9,200,000<ref>{{cite journal|last1=Cook|first1=Kerry H.|last2=Vizy|first2=Edward K.|title=Detection and Analysis of an Amplified Warming of the Sahara Desert|journal=Journal of Climate|date=2015|volume=28|page=6560|doi=10.1175/JCLI-D-14-00230.1}}</ref>, sawa na eneo la [[Marekani]] au karibu sawa na eneo lote ya [[Ulaya]].

[[Jina]] lake ni [[neno]] la [[Kiarabu]] (صحراء, sahra') linalomaananisha "jangwa".

Sahara inafunika sehemu kubwa ya [[Afrika Kaskazini]] isipokuwa kanda lenye [[rutuba]] kwenye [[ufuko]] wa [[Bahari Mediteranea]], [[milima ya Atlas]] kwenye [[Maghreb]] na [[bonde]] la [[mto]] [[Naili]] huko [[Misri]] na [[Sudan]]. Inaenea kuanzia [[Bahari ya Shamu]] upande wa [[mashariki]] hadi [[Atlantiki]] upande wa [[magharibi]], na kutoka Mediteranea upande wa kaskazini hadi [[kanda la Sahel]] upande wa [[kusini]]. 

[[Wataalamu]] wa [[jiografia]] husema Sahara haikuwa hivyo wakati wote. Kutokana na [[utafiti]] wa [[dalili]] katika [[udongo]] na [[mawe]] yake eneo la Sahara katika [[milenia]] zilizopita lilikuwa na vipindi vya [[ukame]] vikifuatana na vipindi vya [[mvua]]. 

== Jiografia ==
Sahara iko kaskazini mwa Afrika. Ina nchi za [[Moroko]], [[Algeria]], [[Tunisia]] na [[Libya]] upande wa kaskazini. Upande wa kusini kuna nchi za kanda la [[Sahel]] kama [[Chad]], [[Mali]], [[Mauritania]] na [[Niger]]. Sahara ya Magharibi ina sehemu ufukoni mwa Atlantiki, na upande wa mashariki ni [[Sudani]] na [[Misri]] ambako [[oasisi]] ya [[mto Nile]] inakata eneo lake. 

Upande wa magharibi Sahara inaanza kwenye [[pwani]] ya [[Atlantiki]] ikielekea hadi pwani ya [[Bahari ya Shamu]] kwa umbali wa [[km]] 5000. Kwa jumla maeneo ya Sahara ni takriban asilimia 30 za bara lote la Afrika. 

Uso wa Sahara ni takriban asilimia 80 mawemawe na miamba. Takriban asilimia 20 umefunikwa na mchanga unaosukumwa na upepo kuwa na umbo la [[matuta ya mchanga]] ambao yanaweza kuwa na kimo cha [[mita]] 180 au zaidi. <ref>Strahler, Arthur N. and Strahler, Alan H. (1987) ''Modern Physical Geography'' Third Edition. New York: John Wiley & Sons. ISBN 0471850640. p. 347</ref> Kama kila jangwa uso wake unafanyizwa na [[upepo]] na [[maji]] kutokana na mvua inayonyesha mara chache. 

Kuna milima ambayo mara nyingi ina asili ya [[volkeno|kivolkeno]] kama vile [[Aïr]], [[Ahaggar]], [[Tibesti]], [[Adrar des Iforas]] na [[milima ya Bahari ya Shamu]]. Mlima mrefu ni volkeno ya [[Emi Koussi]] iliyo sehemu ya safu ya [[Tibesti]] kaskazini mwa Chadi.

Mito ya Sahara haiendelei [[mwaka]] wote ikiwa na maji kwa [[majira]] tu au hata kila baada ya miaka kadhaa kama mvua imenyesha. Mfano pekee wa kinyume ni mto Naili unaovuka jangwa lote kutoka vyanzo vyake katika [[Afrika ya Kati]] hadi kuishia katika Bahari Mediteranea. 
 
[[Tabianchi]] ni ya [[joto]] na [[yabisi]]. [[Halijoto]] ni kati ya +58&nbsp;[[°C]] wakati wa [[mchana]] ikishuka [[usiku]] hadi +13&nbsp;°C ([[mlima]]ni hadi -10&nbsp;°C). [[Wastani]] wa [[mvua]] katika Sahara ni [[mm]] 45.5 kwa [[mwaka]] lakini kuna miaka bila mvua yoyote.

Katikati yake Sahara ni [[Tabianchi#B:_Tabianchi_yabisi_au_nusuyabisi|yabisi sana]], [[uoto]] ni haba mno. Katika sehemu za kaskazini na kusini kuna maeneo yenye kiwango cha [[nyasi]] na [[vichaka]] vidogo kadhaa. Kama [[unyevu]] unaweza kudumu kwa muda katika mabonde, vichaka vinakuwa vikubwa zaidi na huko na huko kuna pia [[miti]]. Sehemu za milima ya juu ambako [[joto]] si kama vile kuna kiwango kidogo cha usimbishaji na hapo mabaki ya [[misitu]] ya zamani yapo.

Sehemu za katikati ambazo ni yabisi sana mara nyingi hazipokei mvua kwa miaka mfululizo.

Upande wa kaskazini katika Misri na sehemu za Libya jangwa la Sahara linafika moja kwa moja hadi ufuko wa Mediteranea. Lakini katika nchi za [[Maghreb]] jangwa linaishia mguuni pa milima ya Atlas ambayo ina [[tabianchi]] ya Kimediteranea yenye [[majira ya joto]] na [[majira ya baridi|ya baridi]] pamoja na mvua. [[Halihewa]] hiyo inaruhusu uoto wa miti na misitu pamoja na [[kilimo]]. Mpaka wa kaskazini wa Sahara unalingana na mpaka wa kaskazini wa kilimo cha [[mitende]]<ref>Wickens, Gerald E. (1998) ''Ecophysiology of Economic Plants in Arid and Semi-Arid Lands''. Springer, Berlin. ISBN 978-3-540-52171-6</ref> na pia mpaka wa kusini wa uoto wa manyasi ya [[esparto]] ambayo ni nyasi ya Maghreb na [[rasi ya Iberia]]. Mpaka wa kaskazini unalingana pia na mwisho wa maeneo yanayopokea angalau milimita 100 za mvua kwa mwaka.<ref name=Walton2007>{{cite book|author=Walton, K.|year=2007|title=The Arid Zones|publisher=Aldine|asin=B008MR69VM}}</ref>

Upande wa kusini Sahara inapakana na [[Sahel]] ambayo ni kanda la [[savana]] kavu yenye majira ya mvua na kanda hili laenea upana wote wa Afrika kutoka magharibi hadi mashariki. Mpaka wa kusini wa Sahara unalingana na mstari wa mwisho wa maeneo yanayopokea angalau milimita 150 za mvua kwa mwaka.<ref name="Walton2007"/>

[[Miji]] muhimu katika Sahara ni pamoja na:
* [[Nouakchott]], [[mji mkuu]] wa Mauritania; 
* [[Tamanrasset]], [[Ouargla]], [[Béchar]], [[Hassi Messaoud]], [[Ghardaïa]] na [[El Oued]] nchini Algeria; 
* [[Timbuktu]], Mali; 
* [[Agadez]], Niger; 
* [[Ghat, Libya|Ghat]], Libya; 
* [[Faya]], Chad.

== Jiolojia ==
Sahara haikuwa jangwa wakati wote. [[Michoro ya miambani|Michoro]] ya watu wa zamani katika milima ya Tibesti na Air inaonesha [[wawindaji]] na [[wanyama]] kama [[viboko]] na [[mamba]] wanaohitaji [[maji]] mengi. Wataalamu wamegundua kutokana na utafiti wa [[mawe]] na [[udongo]] ya kwamba eneo la Sahara lilikuwa na vipindi vikavu na vipindi vya mvua nyingi.

Mnamo miaka 7000 iliyopita Sahara ilikuwa eneo nusu yabisi lenye maji katika mito mirefu. Inawezekana kuilinganisha na [[Kenya]] Kaskazini ya leo. Watu waliwinda na kufuga wanyama. 

Mnamo miaka 5000 iliyopita Sahara ilikauka hadi kufikia hali yabisi kama leo. Lakini maji ya mvua ya nyakati zile bado yapo chini ya [[ardhi]]. Misri na Libya ina miradi mikubwa ya kutumia maji yale kwa [[pampu]] na kuanza [[kilimo]] jangwani kabisa.

==Flora na fauna==
[[Flora]] ya Sahara ina [[mimea]] tofauti sana kulingana na [[mazingira]] mbalimbali ndani yake. Kuna kanda tatu za flora ambazo ni kaskazini, kati na kusini. Zinatofautiana kwa kiwango cha mvua inayonyesha. Wataalamu hutofautisha pia kanda mbili za mpito - mpito wa Mediteranea-Sahara na mpito wa Sahel.<ref name="Mares1999">{{cite book|editor=Mares, Michael A.|title=Encyclopedia of Deserts|url=https://books.google.com/books?id=g3CbqZtaF4oC&pg=PA490|year=1999|publisher=University of Oklahoma Press|isbn=978-0-8061-3146-7|page=490}}</ref>

Kuna [[spishi]] 2800 za [[mimea ya juu]], na [[robo]] ya spishi hizi inapatikana katika Sahara pekee. [[Nusu]] ya spishi ni za kawaida katika jangwa kuanzia huko hadi [[Uarabuni]].<ref name="Houérou2008">{{cite book|last=Houérou|first=Henry N.|title=Bioclimatology and Biogeography of Africa|url=https://books.google.com/books?id=_Rvs7NkfeLEC&pg=PA82|year= 2008|publisher=Springer|isbn=978-3-540-85192-9|page=82}}</ref>

Sahara ya Kati, ambayo ni kanda yabisi zaidi, ina spishi 500 za mimea pekee. Hii ni [[idadi]] ndogo kulingana na ukubwa wa eneo. Mimea kama miti, mitende, vichaka na manyasi imerekebisha kwa ajili ya mazingira haya kwa kuwa ndogo zaidi, kuhifadhi maji katika [[shina]], na kukuza [[Mzizi|mizizi]] ya mlalo kwa kusudi la kukusanya maji na [[unyevu]] na pia kuwa na majani yenye [[ngozi]] nene (au [[umbo]] la [[sindano]]) ili kutopoteza maji mengi kwa njia ya [[uvukizaji]]. Mimea ina uwezo wa kukauka kabisa halafu kurudi baada ya miaka wakati mvua inanyesha.
[[File:GueltaCamels.jpg|thumb|Ngamia huko [[Guelta d'Archei]], [[Chad]] kaskazini-mashariki.]]
[[Fauna]] ya Sahara pia ina spishi zilizorekebisha [[maumbile]] au [[maisha]] kulingana na mazingira. Kuna spishi za [[bweha]] na spishi za [[paa]] na [[swala]]. Paa anayeitwa addax anaweza kuishi mwaka mzima bila kunywa.

[[Duma]] ya Sahara imepungua sana kutokana na uwindaji lakini bado yuko Algeria, [[Togo]], [[Niger]], [[Mali]], [[Benin]] na [[Burkina Faso]]. Lakini idadi ni chini ya duma 250 kwa jumla. [[Paka]] huyu anaepukana na [[jua]] kuanzia [[Aprili]] hadi [[Oktoba]] akipumzika wakati wa [[mchana]] mahali pa kivuli. <ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7905986.stm |title= Rare cheetah captured on camera |publisher=BBC News |date=24 February 2009 |accessdate=12 June 2010}}</ref><ref>Belbachir, F. (2008). [http://www.iucnredlist.org/details/full/221/0 ''Acinonyx jubatus'' ssp. hecki]. In: IUCN 2013. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2013.2.</ref>

==Tanbihi==
{{Reflist|35em}}

==Marejeo==
* Chris Scott. ''Sahara Overland''. Trailblazer Guides, 2005.
* Michael Brett and Elizabeth Frentess. ''The Berbers''. Blackwell Publishers, 1996.
* Charles-Andre Julien. ''History of North Africa: From the Arab Conquest to 1830''. Praeger, 1970.
* Abdallah Laroui. ''The History of the Maghrib: An Interpretive Essay''. Princeton, 1977.
* [[Hugh N. Kennedy|Hugh Kennedy]]. ''Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus''. Longman, 1996.
* Richard W. Bulliet. ''The Camel and the Wheel''. Harvard University Press, 1975. Republished with a new preface Columbia University Press, 1990.
* [[Eamonn Gearon]]. ''The Sahara: A Cultural History''. Signal Books, UK, 2011. Oxford University Press, USA, 2011.
* János Besenyő. [http://www.kalasnyikov.hu/dokumentumok/besenyo_western_sahara.pdf Western Sahara] (2009), free online PDF book, Publikon Publishers, Pécs, ISBN 978-963-88332-0-4, 2009
* Lizzie Wade. ''[http://news.sciencemag.org/archaeology/2015/02/drones-and-satellites-spot-lost-civilizations-unlikely-places Drones and satellites spot lost civilizations in unlikely places]'', [[American Association for the Advancement of Science|Science (American Association for the Advancement of Science)]],  DOI: 10.1126/science.aaa7864, 2015

==Viungo vya nje==
{{Commons category|Sahara}}
* [http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200701/seas.beneath.the.sands.htm {{Wayback|url=http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200701/seas.beneath.the.sands.htm |date=20140805112417 }} About Sahara subsurface [[hydrology]] and planned usage of the [[aquifers]]]
{{mbegu-jio-Afrika}}
{{coord | 23 | 13 | type:landmark_source:googlemaps_scale:30000000 | display= title}}
[[Jamii:Sahara]]
[[Jamii:Jangwa]]
[[Jamii:Jiografia ya Afrika]]
[[Jamii:Jiografia ya Misri]]
[[Jamii:Jiografia ya Libya]]
[[Jamii:Jiografia ya Mali]]
[[Jamii:Jiografia ya Niger]]
[[Jamii:Jiografia ya Chad]]
[[Jamii:Jiografia ya Sudan]]
[[Jamii:Jiografia ya Mauritania]]
[[Jamii:Sahara ya Magharibi]]
[[Jamii:Jiografia ya Moroko]]
[[Jamii:Jiografia ya Algeria]]
[[Jamii:Jiografia ya Tunisia]]