Tazama chanzo cha Kenya

{{Jedwali la nchi|ramani2=Kenya topographic map-sw.svg|ramani=Kenya (orthographic projection).svg|jina_rasmi=Jamhuri ya Kenya|bendera=Flag_of_Kenya.svg|nembo=Coat of arms of Kenya (Official).svg|ukubwa_nembo=90|kaulimbiu="[[Harambee]]"|wimbo="[[Ee Mungu Nguvu Yetu]]"<br>[[File:National_anthem_of_Kenya,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.wav]]|mji_mkuu=[[Nairobi]]|latd=1|latm=16|latNS=S|longd=36|longm=48|longEW=E|lugha_rasmi={{hlist |[[Kiswahili]]|[[Kiingereza]]}}|lugha_taifa=[[Kiswahili]]|serikali=[[Jamhuri]]|vyeo_viongozi={{*}}[[Marais wa Kenya|Rais]]<br>{{*}}[[Makamu wa Rais wa Kenya|Makamu wa Rais]]<br>{{*}}[[Seneti ya Kenya|Spika wa Seneti]]<br>{{*}}[[Spika wa Bunge la Kenya|Spika wa Bunge]]<br>{{*}}Jaji Mkuu|majina_viongozi=[[William Ruto]]<br>[[Rigathi Gachagua]]<br>[[Amason Kingi]]<br>[[Moses Wetangula]]<br>[[Martha Koome]]|eneo_jumla=580 367<ref name="worldfactbook">{{Cite CIA World Factbook|country=Kenya|access-date=30 March 2024|year=2023}}</ref>|maji=2.3|watu_kadirio=57 052 004<ref name="worldfactbook"/>|sensa=Sensa ya 2019|watu_sensa=47 564 296<ref name="Census2019a">{{Cite web |title=2019 Kenya Population and Housing Census Volume IV: Distribution of Population by Socio-Economic Characteristics |url=https://www.knbs.or.ke/?wpdmpro=2019-kenya-population-and-housing-census-volume-iv-distribution-of-population-by-socio-economic-characteristics&wpdmdl=5730&ind=7HRl6KateNzKXCJaxxaHSh1qe6C1M6VHznmVmKGBKgO5qIMXjby1XHM2u_swXdiR |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200605222711/https://www.knbs.or.ke/?wpdmpro=2019-kenya-population-and-housing-census-volume-iv-distribution-of-population-by-socio-economic-characteristics&wpdmdl=5730&ind=7HRl6KateNzKXCJaxxaHSh1qe6C1M6VHznmVmKGBKgO5qIMXjby1XHM2u_swXdiR |archive-date=5 June 2020 |access-date=24 March 2020 |website=Kenya National Bureau of Statistics}}</ref>|mwaka_pato=2023|pato_halisi={{ongezeko}} USD bilioni 338.964<ref name="IMFWEO.KE">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/October/weo-report?c=664,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Kenya) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |date=10 October 2023 |access-date=13 October 2023}}</ref>|pato_halisi_kwa_mtu={{ongezeko}} USD 6 576<ref name="IMFWEO.KE" />|pato={{punguko}} USD bilioni 112.749<ref name="IMFWEO.KE" />|pato_kwa_mtu={{punguko}} USD 2 187<ref name="IMFWEO.KE" />|mwaka_maendeleo=2022|maendeleo={{ongezeko}} 0.601<ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|language=en|publisher=[[Mradi wa Maendeleo wa Umoja wa Mataifa]]|date=13 March 2024|page=289|access-date=13 March 2024}}</ref> - {{katikati}}|fedha=[[Shilingi ya Kenya]]|majira_saa=+3<br>([[Saa za Afrika Mashariki|Afrika Mashariki]])|tld=.ke|iso3166=KE|msimbo_simu=+254|udereva=Kushoto|muundo_tarehe=siku/mwezi/mwaka}} 

'''Kenya''' (jina rasmi: '''Jamhuri ya Kenya''') ni [[nchi]] iliyoko [[Afrika Mashariki]] katika [[ikweta]], kando ya [[Bahari ya Hindi]]. Kenya imepakana na [[Ethiopia]] upande wa kaskazini, [[Somalia]] upande wa kaskazini mashariki, [[Tanzania]] upande wa kusini, [[Uganda]] na [[Ziwa Viktoria]] upande wa magharibi, kisha [[Sudan Kusini]] upande wa kaskazini magharibi. [[Mazingira]] na [[tabianchi]] za Kenya ni anuwai sana; nchini kuna [[mbuga]] mbalimbali wanamoishi aina [[elfu]] kadhaa za [[Wanyama pori|wanyamapori]], [[Mlima|milima]] ambayo imefunikwa na [[theluji]] (kwa mfano: [[Mlima Kenya]], chanzo cha jina “Kenya”), [[Msitu|misitu]] mikubwa mno, maeneo ya [[kilimo]], [[halijoto]] wastani za [[Bonde la Ufa la Afrika ya Mashariki|Bonde la Ufa]], na [[Jangwa|majangwa]] ya [[Jangwa la Chalbi|Chalbi]] na [[Jangwa la Nyiri|Nyiri]]. Nchi hiyo anuwai ina watu milioni 47.6 kwa mujibu wa sensa ya 2019.<ref name="Census2019a"/> Kwa hivyo, Kenya ni nchi ya 28 kwa [[Demografia|idadi ya watu]] duniani, na ya 7 kwa idadi ya watu barani Afrika. [[Mji mkuu]] na mkubwa nchini ni [[Nairobi]], lakini [[Mombasa]] ni mji mashuhuri pia, ikiwa mji kongwe na [[bandari]] kuu iliyoko kwenye [[Kisiwa cha Mombasa]]. Miji mingine ni [[Nakuru]], [[Ruiru]], [[Eldoret]], na [[Kisumu]].   

==Jiografia==
{{Main|Jiografia ya Kenya}}
[[Picha:Pt Thomson Batian Nelion Mt Kenya.JPG|thumb|200px|right|Mlima Kenya ni kilele cha juu kabisa nchini. Kenya imepata jina lake kutoka mlima huo.]]
Kenya ni nchi ya 47 kwa ukubwa [[duniani]] ikifuata mara [[Madagaska]] {{Convert|580367|km2|sqmi|abbr=on}} <ref name="worldfactbook"/> ikiwa na eneo la [[kilomita za mraba|kilomita mraba]] 580,367 ([[maili mraba]] 224,081).

Kutoka [[pwani]] ya Bahari ya Hindi, nyanda za chini zimeinuka hadi milima ya kati. Milima hii imetenganishwa na eneo la [[Bonde la Ufa]]; sehemu [[tambarare]] yenye [[rutuba]] upande wa [[mashariki]]. Milima ya Kenya ni kati ya iliyofaulu kwa [[kilimo]] barani Afrika. 

Eneo hili la milima ndilo la juu zaidi nchini Kenya (na la pili kwa urefu barani Afrika<ref name="annexation" /><ref>{{Cite encyclopedia|encyclopedia=Encyclopedia Britannica|title=East Africa: Kenya: History: Kenya Colony|edition=15|volume=17|pages=801, 1b|year=2002|id=ISBN 0-85229-787-4}}</ref>): [[Mlima Kenya]], unaofikia [[urefu]] wa [[mita]] 5,199 na ni eneo lenye [[mito]] ya [[barafu]]. 

Kusini mashariki [[milima ya Taita]] ndiyo mwanzo wa [[tao la Mashariki]], [[safu za milima]] zenye miaka zaidi ya [[milioni]] 100 ambazo zinaenea hasa nchini Tanzania.

Upande huohuo wa [[kusini]] [[Mlima Kilimanjaro]] ({{Convert|5895|m|ft|0|abbr=on|disp=s}}) huweza kuonekana ukiwa ng'ambo ya mpaka wa Kenya na Tanzania.<ref name="rough_guide_map">{{Cite map| publisher = Rough Guide| title = Rough Guide Map Kenya| edition =9| year = 2006
| cartography =World Mapping Project| scale =1:900,000| series = Rough Guide Map| isbn = 1-84353-359-6}}</ref>

==Halihewa==
Kenya ni nchi yenye [[jua]] kali na [[nguo]] za [[majira ya joto]] huvaliwa mwaka mzima. Hata hivyo, huwa na [[baridi]] [[usiku]] na pia [[asubuhi]] na mapema. 

[[Hali ya hewa]] ina [[joto]] na [[unyevu]] sehemu za pwani, joto kiasi sehemu za [[bara]] na ni [[Ukame|kame]] katika sehemu za kaskazini na kaskazini-mashariki mwa nchi. Hata hivyo kuna [[mvua]] nyingi kati ya [[Machi]] na [[Aprili]], na mvua ya kadiri kati ya [[Oktoba]] na [[Novemba]]. [[Halijoto]] huwa juu zaidi miezi hii yote.

Mvua ya [[masika]] hunyesha kuanzia Aprili hadi [[Juni]]. Mvua ya [[vuli]] nayo hunyesha kuanzia Oktoba hadi [[Desemba]]. Wakati mwingine mvua hii huwa nyingi na aghalabu hunyesha wakati wa [[alasiri]] na [[jioni]]. Majira ya joto jingi ni kuanzia [[Februari]] hadi Machi nayo ya baridi ni [[Julai]] hadi [[Agosti]].
{| class="wikitable"
|+
!Mji
!Mwinuko
([[mita]])<ref>{{Cite web|title=Free topographic maps, elevation, terrain|url=https://en-gb.topographic-map.com/|work=Topographic maps|accessdate=2024-04-03|language=en}}</ref>
!Wastani wa Halijoto 
([[°C]])<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.climatestotravel.com/errors/error.aspx?aspxerrorpath=/climate/kenya/|work=www.climatestotravel.com|accessdate=2024-04-03}}</ref>
!Upeo wa juu
([[°C]])<ref name=":0" />
!Upeo wa chini
([[°C]])<ref name=":0" />
|-
|Mombasa
|50
|26.4
|30.4
|22.5
|-
|Nairobi
|1 795
|19.75
|25.7
|13.9
|-
|Eldoret
|2 111
|17.3
|23.6
|11.1
|-
|Lodwar
|509
|29.6
|35.3
|24
|-
|Mandera
|540
|29.4
|34.6
|24.3
|}

==Mazingira==
{{main|Orodha ya Hifadhi za Taifa nchini Kenya}}
Kenya ina maeneo makubwa wanapoishi [[wanyamapori]] likiwemo [[Masai Mara]], ambapo [[nyumbu]] na [[wanyama]] wengi [[walanyasi]] hushiriki katika [[uhamaji]] kila [[mwaka]]. Uhamaji huo, hasa uhamaji wa nyumbu, hutokea Juni hadi Septemba na hushirikisha mamilioni ya wanyama. Tukio hili huwavutia sana wapigaji [[picha]] za [[sinema]]. Takribani nyumbu 250,000 huangamia kila mwaka katika uhamaji huu wa kutafuta [[lishe]] wakati wa [[kiangazi]]. 

Wale wanyama wakubwa watano wa Afrika wanapatikana Kenya: [[simba]], [[chui]], [[nyati]], [[kifaru]] na [[ndovu]]. Wanyama wengine wengi wa [[pori]] na [[ndege]] hupatikana katika [[mbuga za taifa]] na [[hifadhi za wanyama]] hawa nchini. Mazingira ya Kenya yanahatarishwa na ongezeko kubwa la idadi ya watu na athari zake. [[Picha:A lone giraffe in Nairobi National Park.jpg|thumb|left|Twiga katika Mbuga ya wanyama ya Kitaifa ya Nairobi, na upeo wa macho wa Nairobi nyuma yake.]]
[[Picha:African safari route.jpg|thumb|right|200px|Njia katika [[Hifadhi ya Taifa ya Tsavo Mashariki]].]]

==Historia==
{{Main|Historia ya Kenya}}

=== Historia ya awali ===
Mabaki ya [[mamba]] mkubwa ajabu wa zamani za Mesozoic Era, ambayo ni miaka [[milioni]] 200 iliyopita, yaligunduliwa nchini Kenya katika [[chimbo]] zilizochimbwa na [[wataalamu]] kutoka [[Chuo Kikuu cha Utah]] na [[Makavazi ya Kitaifa]] nchini Kenya miezi ya Julai hadi Agosti [[2004]] katika [[bonde]] la [[Lokitaung]], karibu na [[Ziwa Turkana]].<ref>[https://web.archive.org/web/20050313075546/http://www.abc.net.au/news/newsitems/200503/s1320324.htm], ''ABC News Online,''  2005/03/10</ref>

Mabaki yaliyopatikana Afrika Mashariki yaonyesha kuwa miaka [[milioni]] 20 iliyopita [[viumbehai]] mfano wa [[sokwe]] waliishi eneo hili. [[Uchunguzi]] wa juzijuzi karibu na Ziwa Turkana waonyesha kuwa viumbe aina ya ''[[Homo habilis]]'' (walioishi miaka milioni 1.8 na 2.5 iliyopita) na ''[[Homo erectus]]'' (walioishi miaka milioni 1.8 na miaka 350,000 iliyopita) huenda ndio wazazi wa watu wa kisasa ''[[homo sapiens]]'' walioishi Kenya [[enzi za barafu kuu]] kuisha barani.  

Katika mwaka wa [[1984]], [[uvumbuzi]] uliofanywa na [[mtafiti]] maarufu [[Richard Leakey]] na [[Kamoya Kimeu]] huko Ziwa Turkana ulikuwa wa [[mifupa]] ya [[mvulana]] iliyohusishwa na ''Homo erectus'' wa miaka milioni 1.6 iliyopita. Utafiti wa awali wa viumbe hawa unahusishwa na [[Mary Leakey]] na [[Louis Leakey]], ambao ndio waliofanya uchunguzi wa mwanzo wa ki[[akiolojia]] huko [[Olorgesailie]] na [[Hyrax Hill]]. Baadaye utafiti wa Olorgesailie uliendelezwa na [[Glynn Isaac]].

=== Historia kabla ya ukoloni ===
[[Picha:Great Mosque of Gede.jpg|thumb|left|300px|[[Msikiti mkuu]] wa [[Gedi]] ambao ni wa kutoka [[karne ya 13]].]]
Wakazi wa kwanza wa eneo linaloitwa Kenya walikuwa wa jamii ya [[Wakhoisan]]: hadi leo kuna makabila matatu madogo yenye asili hiyo, ingawa yanatumia [[lugha za Kikushi]]: [[Waata]], [[Waawer]] na [[Wadahalo]].

[[Wakushi]] kutoka [[kaskazini]] waliingia Kenya kati ya [[miaka ya 3200 KK]] na [[1300 KK]]<ref name="pbs.org">[http://www.pbs.org/wonders/fr_e2.htm Wonders wa Afrika World - ][[PBS]]</ref>. Mwaka [[500 KK]] hivi wazungumzaji wa [[lugha za Kinilo-Sahara]] na katika [[milenia ya kwanza KK]] wale wa [[lugha za Kibantu]] waliingia katika eneo hili, na sasa [[Waniloti]] ni 30% ya Wakenya wote. 

[[Wafanyabiashara]] [[Waarabu]] walianza kufika [[pwani]] ya Kenya [[karne ya 1]] [[BK]]. Ukaribu wa Kenya na Uarabuni ulirahisisha [[ukoloni]], hivyo Waarabu na [[Waajemi]] walianza kuishi eneo la pwani [[karne ya 8]]. Hata hivyo, baadhi ya walioitwa "Waarabu" katika eneo la Afrika Mashariki walikuwa ma[[chotara]], Waafrika-Waarabu. 

Pwani ya Kenya imekuwa makao ya jamii ya [[wahunzi]] na jamii ya [[wakulima]] wadogowadogo, [[wawindaji]] na [[wavuvi]] ambao walikuwa [[mhimili]] wa [[uchumi]] kwa kushiriki katika kilimo, uvuvi, utengenezaji chuma, na [[biashara]] na nchi za kigeni.<ref name="pbs.org" /> 

Kuanzia [[karne ya 6]] au [[karne ya 9]], Kenya ilijihusisha na [[shughuli]] za u[[baharia]] kukuza [[uchumi]] ikaanza kutengeneza [[meli]] za kuabiria kusini hadi miji mingine yenye [[bandari]] kama [[Kilwa]] na [[Shanga]] iliyo katika pwani ya Afrika Mashariki. 

[[Mombasa]] ulikuwa [[mji]] wenye bandari wa nchi ya Kenya katika [[karne za kati]]. Bandari hiyo ilitumika kuendeleza [[biashara]] na miji mingine yenye bandari Afrika, [[Uajemi]], na wafanyabiashara Waarabu, [[Yemeni]] na hata [[Bara Hindi]].<ref>[http://books.google.com/books?id=6u3CRDloG-YC&amp;pg=PA22&amp;lpg=PA22&amp;dq=Mombasa,+medieval+trade,+India&amp;source=web&amp;ots=KBr2nADf21&amp;sig=X9gvzWPMoRzXyLYW5YdQLVTHMpQ&amp;hl=en&amp;ei=eW2VSbTsKp6DtweemZScCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=7&amp;ct=result Hybrid Urbanism By Nezar Al-Sayyad]</ref> 

[[Baharia]] [[Mreno]] [[Duarte Barbosa]] wa [[karne ya 15]] alidai kuwa "[Mombasa] ni bandari nzuri na yenye shughuli nyingi, [[mashua]] nyingi na hata meli kubwa ajabu, ambazo zote hutoka [[Sofala]] na nyingine kutoka [[Cambay]], [[Melinde]] na nyingine zinazoabiri hadi kisiwani [[Unguja]]."<ref>[http://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&amp;pg=PA24&amp;lpg=PA24&amp;dq=Mombasa,+medieval+trade&amp;source=web&amp;ots=4RAxkPTIWI&amp;sig=G9JDunc4cYFCp1kdp1ghtyPG9Q0&amp;hl=en&amp;ei=Tm2VSdKwING3twfUlKS0Cw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=4&amp;ct=result Dispersal Afrika katika Deccan By Shanti Sadiq Ali]</ref>

Karne kadhaa kabla ya ukoloni, [[upwa]] wa Kenya wanakoishi [[Waswahili]] ulikuwa sehemu ya eneo la mashariki mwa Afrika lililofanya biashara, hasa ya [[watumwa]] na [[pembe za ndovu]] na Waarabu na [[Wahindi]]. Inasemekana kwamba [[kabila]] la [[Wameru (Kenya)|Wameru]] lilitokana na watumwa waliotoroka utumwa [[Uarabuni]] [[miaka ya 1700]]. Mwanzoni wafanyabiashara wengi walitokea [[milki]] za Uarabuni lakini baadaye wengine wakatokea Unguja (kama [[Tippu Tip]]).<ref>[http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/data/2001/10/01/html/ft_20011001.6.html Kiswahili Coast.] {{Wayback|url=http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/data/2001/10/01/html/ft_20011001.6.html |date=20071230022459 }} Nationalgeographic.com.</ref>

[[Kiswahili]], ambacho ni [[lugha]] ya [[Kibantu]] iliyokopa [[misamiati]] ya [[Kiarabu]], [[Kiajemi]] na mingine kutoka [[Mashariki ya Kati]] na [[Asia Kusini]], baadaye ilikua ikawa [[lingua franca]] ya biashara kwa jamii mbalimbali.<ref name="pbs.org" />

Kwa [[karne]] nyingi, upwa wa Kenya umekuwa mwenyeji wa wafanyabiashara na wasafiri. Kati ya miji iliyopo kwenye upwa wa Kenya , mji wa [[Malindi]] umebakia kuwa makazi muhimu ya Waswahili tangu [[karne ya 14]] na wakati mmoja ulishindana na Mombasa kwa ukuu pande hizi za Afrika Mashariki. Kwa kawaida, Malindi umekuwa mji na bandari ya kirafiki kwa [[serikali]] nyingine. Mwaka wa [[1414]], [[Sultani]] Mwarabu wa Malindi alianzisha uhusiano wa ki[[diplomasia]] na utawala wa [[Uchina]] wa [[Ming]], wakati wa safari za [[mchunguzi]] [[Zheng He]].<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/nova/sultan/expl2_01.html Sultani wa Malinda, PBS]</ref> Katika mwaka wa [[1498]], utawala wa Malindi ulimkaribisha msafiri na [[mvumbuzi]] maarufu kutoka Ureno, [[Vasco da Gama]].

=== Chini ya ukoloni ===
[[Picha:Kenya-relief-map-towns.jpg|thumb|left|360px| Seaport Mombasa, chini ya Malindi, ina reli ya Nairobi (kituo), kusini ya Naivasha &amp; Nyeri. (bonyeza ramani ilu kuipanua)]]

[[Wareno]] walikuwa [[Wazungu]] wa kwanza kuzuru eneo la Kenya ya sasa: [[Vasco da Gama]] alikuwa amezuru Mombasa mwaka wa [[1498]]. Safari ya Vasco da Gama ilifaulu alipofikia huko [[India]], na jambo hilo liliwawezesha Wareno kufanya [[biashara]] moja kwa moja na [[Mashariki ya Mbali]] kupitia [[bahari]] na hivyo kutatiza mitandao ya kibiashara ya awali ya [[nchi kavu]] na baharini kama njia za biashara ya [[viungo]] zilizotumia [[Ghuba la Uajemi]], [[Bahari Nyekundu]] na misafara iliyofika hadi eneo la mashariki ya [[Bahari ya Kati|Mediterranea]]. 

[[Jamhuri ya Venisi]] ndiyo iliyotawala maeneo ya biashara kati ta [[Uropa]] na [[Asia]]. Baada ya njia za kawaida za nchi kavu hadi India kufungwa na [[Waturuki]] wa [[Waosmani|Ottoman]], Ureno ulitarajiwa kutumia njia ya baharini iliyotumiwa kwanza na Vasco da Ghama ili kuvunja [[ukiritimba]] wa [[Venice]]. 

Utawala wa Wareno huko Afrika Mashariki ulijihusisha hasa na pwani iliyokaribia Mombasa. Kuwepo kwa Wareno Afrika Mashariki kulianza rasmi baada ya mwaka wa [[1505]], wakati [[manowari]] za Wareno, zikiongozwa na Don [[Francisco de Almeida]], zilipokishinda [[Kilwa]], [[kisiwa]] kilicho katika eneo ambalo sasa ni [[Tanzania]] kusini.

Kuwepo kwa Wareno Afrika Mashariki kuliwawezesha kudhibiti biashara katika [[Bahari ya Hindi]], na kulinda njia za baharini zinazounganisha Uropa na Asia. Manowari zao za kivita zilikwamisha biashara za maadui wao magharibi mwa Bahari ya Hindi na walitoza [[kodi]] juu ya [[bidhaa]] zilizosafirishwa kupitia eneo hilo kwani walitawala [[bandari]] zote na njia kuu za [[meli]]. 

Kujengwa kwa [[ngome]] iliyoitwa [[Fort Jesus Mombasa]] mwaka wa [[1593]] kulikusudiwa kuimarisha utawala wao katika eneo hilo, lakini [[ushawishi]] wao ulikatizwa na kuja kwa [[Waingereza]], [[Waholanzi]] na [[Waarabu]] wa [[Omani]] katika eneo hilo [[karne ya 17]]. 

Waarabu kutoka Omani ndio waliokuwa [[tishio]] kuu la utawala wa Wareno Afrika Mashariki na waliizingira ngome ya Wareno, wakazishambulia meli zao za kivita, kisha kuwafukuza Wareno waliobaki kutoka pwani ya Kenya na Tanzania mwaka wa [[1730]]. Kufikia wakati huo, ufalme wa Ureno haukuwa na [[haja]] na njia ya bahari ya biashara ya viungo kwani [[faida]] yake ilikuwa imepungua sana. Utawala wa Wareno ulibakia tu katika bandari na maeneo ya kusini mwa [[Msumbiji]] hadi mwaka wa [[1975]].

Kutawaliwa kwa pwani ya Kenya na Tanzania na Waarabu kutoka Omani kuliifanya miji hii iliyojitawala hapo awali iwe chini ya uangalifu mkali wa wageni kuliko ilivyokuwa katika enzi za utawala wa Wareno. Waarabu wa Omani, kama Wareno waliowatangulia, waliweza kutawala eneo la pwani tu, si eneo la bara. Hata hivyo, kuanzishwa kwa ma[[shamba]] makubwa ya mi[[karafuu]], kuongezeka kwa [[biashara ya utumwa]] na kuhamishwa kwa [[makao makuu]] ya Waomani hadi [[Zanzibar]] mwaka wa [[1839]] na [[Seyyid Said]] kulisababisha Waomani kuimarisha utawala wao katika eneo hilo. 

Utawala wa Waarabu katika bandari kuu zote za pwani ya Afrika Mashariki uliendelea hadi [[Uingereza]] ilipoamua kumaliza biashara ya utumwa na uanzishaji wa [[utaratibu]] wa kufanya [[kazi]] kwa [[malipo]] ukaanza kushinikiza utawala wa Waomani. 

Kufikia mwisho wa [[karne ya 19]], biashara ya watumwa katika bahari zote kuu ilikuwa imeharamishwa na Waingereza: Waarabu wa Omani hawakuwa na uwezo wa kupingana na [[jeshi la wanamaji]] la Uingereza lililokuwa likitekeleza amri hiyo. Waomani waliendelea kuwepo visiwani [[Unguja]] na [[Pemba]] hadi [[mapinduzi]] ya mwaka wa [[1964]], lakini kuwepo kwa Waarabu wa Omani nchini Kenya rasmi kulisitishwa wakati Wajerumani na Waingereza walipozidhibiti bandari zote kuu na kuanzisha mahusiano ya kibiashara na viongozi mashuhuri waliokuwa wenyeji [[miaka ya 1880]]. Hata hivyo, [[urithi]] waliouacha Afrika Mashariki ungali unaonekana kupitia kwa vizazi vyao vipatikanavyo pwani ya Kenya na ambavyo vinaona kuwa asili yao ni Oman. Vizazi hivi hata leo humiliki [[utajiri]] mwingi na ndio wenye ushawishi mkubwa wa kisiasa katika jamii za pwani ya Kenya.
[[Picha:Kurve bei Mombasa.jpg|thumb|400 px|[[Reli ya Kenya-Uganda]] karibu na Mombasa, [[1899]] hivi]]

Hata hivyo, [[wanahistoria]] wengi hushikilia kuwa [[historia]] ya [[ukoloni]] nchini Kenya ilianza wakati Wajerumani walipoanza kutawala [[mali]] ya [[Sultani wa Unguja]] iliyo pwani mwaka wa [[1885]], ikifuatwa na kuja kwa [[kampuni]] ya Imperial British East Africa Company mwaka wa [[1888]]. 

[[Uhasama]] wa kwanza baina ya ma[[bepari]] ulikatizwa wakati Ujerumani ulipouachia Uingereza sehemu ya pwani iliyomiliki. Hii ilifuatia kujengwa kwa [[reli]] iliyounganisha Kenya na [[Uganda]]. Baadhi ya ma[[kabila]] ya Kenya yalipinga [[ujenzi]] huo, hasa [[Wanandi]] wakiongozwa na ''[[Orkoiyot]]'' Koitalel Arap Samoei kwa miaka kumi, kuanzia [[1895]] hadi [[1905]] – lakini hatimaye Waingereza waliijenga reli hii. 

Inaaminika kuwa Wanandi walikuwa kabila la kwanza kuwekwa kwenye maeneo yaliyotengewa [[Waafrika]] ili kuwazuia kutatiza ujenzi wa reli. Wakati huo [[Wahindi]] wengi wenye [[ujuzi]] waliingia nchini ili kuchangia ujenzi. Wakati wa ujenzi wa reli kupitia [[Hifadhi ya Taifa ya Tsavo Magharibi]], Wahindi wengi na wenyeji Waafrika walivamiwa na [[simba]] wawili waliojulikana kama “[[wala watu wa Tsavo]]”. Wahindi hao na vizazi vyao baadaye walibakia nchini Kenya na kuunda [[kitovu]] cha [[jamii]] za Wahindi zijulikanayo kama [[Ismaili Muslim]] na [[Sikh]].<ref>{{Cite web |url=http://www.magicalkenya.com/default.nsf/doc21/4YQ4W3FZEI64?opendocument&l=1&e=7&s=1 |title=Ismaili muslim |accessdate=2021-01-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090103151208/http://www.magicalkenya.com/default.nsf/doc21/4YQ4W3FZEI64?opendocument&l=1&e=7&s=1 |archivedate=2009-01-03 }}</ref><ref>[http://orvillejenkins.com/profiles/sikh.html Sikh]</ref>

Mnamo Agosti [[1914]], [[Vita vya Kwanza vya Dunia]] vilipoanza, ma[[gavana]] wa [[British East Africa]] (kama eneo hilo lilivyojulikana) na [[German East Africa]] walifikia makubaliano ili kuepusha ma[[koloni]] yao machanga na uhasama. Hata hivyo, [[Luteni Kanali]] [[Paul von Lettow-Vorbeck]] alichukua [[mamlaka]] ya majeshi ya Ujerumani, akiwa na kusudi la kutwaa [[raslimali]] nyingi iwezekanavyo za Uingereza. Jeshi la Uingereza likiwa limemtenga na Ujerumani, von Lettow aliendesha [[kampeni]] iliyofaulu ya [[vita vya kuvizia]], wakila walichopata, wakiteka bidhaa za matumizi za Uingereza, na kuepuka kushindwa. Mwishowe alisalimu amri na akajisalimisha nchini [[Zambia]] siku kumi na moja baada ya mapatano ya kusimamisha vita kutiwa [[sahihi]] mwaka wa [[1918]]. Waingereza walitumia jeshi la Wahindi kumfukuza Lettow na walihitaji [[wachukuzi]] wengi ili kubeba vifaa vya matumizi hadi [[bara]] kwa [[miguu]] na hivyo kutatua [[shida]] kuu ya uchukuzi. Kundi la wanajeshi wachukuzi liliundwa na kuwajumuisha Waafrika 400,000, na kuchangia katika [[uhamasishaji]] wao wa muda mrefu kisiasa.

Hadi mwaka wa 1920, eneo linaloitwa Kenya lilijulikana kama Himaya ya Uingereza ya Afrika Mashariki.<ref name="annexation">{{Cite The Times|title=British East Africa Annexed--Kenya Colony|author=Reuter|section=News|date=8 Julai 1920|page=13|issue=42457|column=C}}</ref> Mwaka huo, [[koloni]] la Kenya liliundwa na kupatiwa jina linalotokana na Mlima Kenya<ref>{{Cite book |last=Foottit |first=Claire |title=Kenya |origyear=2004 |series=The Brade Travel Guide |year=2006 |publisher=Bradt Travel Guides Ltd
|isbn=1-84162-066-1}}</ref>Waingereza walilitamka jina hilo kama {{pron-en|ˈkiːnjə}}<ref name="oed_kenya">{{OED|Kenya}}</ref> ingawa matamshi ya wenyeji na yaliyokusudiwa katika maendelezo asili, ''Kenia'' yalikuwa ˈkɛnja.<ref>''[http://links.jstor.org/sici?sici=0368-4016(194301)42%3A166%3C42%3A%22SOK%3E2.0.CO%3B2-P The Spelling ya Kenya.]''  BJ Ratcliffe. Journal ya Royal African Society, Vol. 42, Namba 166 (Januari 1943), uk. 42-44</ref> Enzi ya [[Jomo Kenyatta]] kuwa [[rais]] wa Kenya miaka ya [[1960]]-[[1969]], matamshi ya [[Kiingereza]], yaani {{IPA-en|ˈkɛnjə|}} yalikubalika na kutumiwa sana kwa sababu jina lake lilidumisha matamshi asilia ya wenyeji.<ref>{{Cite book | last = Foottit | first = Claire | title = Kenya | origyear = 2004 | series = The Brade Travel Guide | year = 2006 | publisher = Bradt Travel Guides Ltd | isbn = 1-84162-066-1 }}</ref> Kumbe saa ya uhuru, mwaka [[1963]], [[Jomo Kenyatta]] alichaguliwa kama rais wa kwanza.<ref name="castro">{{Cite book |last=Castro |first=Alfonso Peter |title=Facing Kirinyaga |url=https://archive.org/details/facingkirinyagas0000cast |year=1995 |publisher=Intermediat Technology Publications Ltd. |location=London
 |isbn = 1-85339-253-7}}</ref> Awali alikuwa alishika jina hili kutafakari ahadi yake ya kuikomboa nchi yake na matamshi yake ya jina lake ulisababisha katika matamshi ya Kenya katika Kiingereza kubadilisha nyuma ya makadirio ya awali uliotokea matamshi, {{pron-en|ˈkɛnjə}}

Mwanzoni mwa [[karne ya 20]], [[wakulima]] Waingereza na Wazungu wengine walituama katika [[nyanda za juu]] katika eneo la kati walikoondokea kuwa ma[[tajiri]] kwa kulima [[kahawa]] na [[chai]].<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901759-3,00.html "Tunataka nchi yetu"] {{Wayback|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901759-3,00.html |date=20130723000220 }}. Wakati. 5 Novemba 1965.</ref> Kufikia mwaka [[1930]], takribani [[walowezi]] 30,000 waliishi katika maeneo hayo na walikuwa na ushawishi mkubwa wa kisiasa kwa sababu ya uwezo wao wa ki[[uchumi]]. 

Maeneo hayo yalikuwa makao ya watu [[milioni]] moja wa kabila la [[Wakikuyu]], na wengi wao hawakuwa na [[ithibati]] ya kumiliki mashamba kwa mujibu wa Waingereza (ingawa mashamba hayo yalimilikiwa na kabila hilo kabla ya Wazungu kufika), na waliishi kama wakulima wanaohamahama. Ili kuendeleza matakwa yao, walowezi waliwakataza kilimo cha kahawa na kuwalazimisha kulipa kodi ya [[nyumba]], na maskwota walipewa mashamba madogo baada ya kuwafanyia kazi. Wakikuyu wengi walihamia mijini kwani mashamba yao hayangeweza kutosheleza mahitaji yao.

Mwaka wa [[1951]], [[Horace Hector Hearne]] akawa [[mkuu wa sheria]] nchini Kenya (alitoka [[Ceylon]] alikoshikilia [[wadhifa]] huohuo) na alifanya kazi katika [[Mahakama Kuu]] mjini [[Nairobi]]. Alihudumu katika wadhifa huo hadi mwaka [[1954]] alipoteuliwa kama [[Hakimu wa Rufaa]] katika [[Mahakama ya Rufaa]] ya [[Afrika Magharibi]]. [[Usiku]] wa tarehe [[5 Februari]] [[1952]], wakati [[Mfalme]] [[Mfalme  George VI|George VI]] alipoaga dunia, Hearne alimsindikiza [[Malkia]] [[Elizabeth II]] na [[mume]]we Filipo [[mwanamfalme]] wa [[Edinburgh]], kwa dhifa ya kitaifa hotelini Treetops, ambayo sasa ni kivutio maarufu cha watalii. Hapa ndipo alipouanzia umalkia.<ref>[http://www.africagenweb.org/kenya/ Kenya, AfricaGenWeb]</ref> Alirudi Uingereza mara moja akiandamana na Hearne.

Kuanzia Oktoba 1952 mpaka Desemba [[1959]], Kenya ilikuwa katika [[hali ya hatari]] kufuatia [[uasi]] wa [[Mau Mau]] dhidi ya utawala wa Uingereza. Gavana aliomba na kupata msaada wa wanajeshi Waingereza na Waafrika, pamoja na [[King's African Rifles]]. Mnamo Januari [[1953]], [[Meja Jenerali]] Hinde aliteuliwa kuwa mkuu wa oparesheni ya kuzima uasi. Hali hii haikuimarika kwa kukosa uchunguzi, kwa hivyo [[Jenerali]] [[George Erskine]] aliteuliwa kuwa [[kamanda]] msimamizi wa majeshi ya kikoloni mnamo Mei 1953, akiungwa mkono hasa na [[Winston Churchill]].

Kutiwa mbaroni kwa [[Warũhiũ Itote]] (aka [[General China]]) tarehe [[15 Januari]] 1954, na kuhojiwa kwake kulipelekea Waingereza kuuelewa vyema usimamizi wa Mau Mau. [[Oparesheni Anvil]] iliyoanzishwa tarehe [[24 Aprili]] 1954 ilipangwa na [[jeshi]] kwa [[wiki]] kadhaa baada ya kukubaliwa na kamati kuu ya vita. Wakati wa oparesheni hiyo, mji wa Nairobi ulidhibitiwa na wanajeshi na wakazi wake walihojiwa huku wafuasi wa Mau Mau wakikamatwa na kupelekwa vizuizini.

Mnamo Mei 1953, walinzi wa nyumbani walitambulika rasmi kama [[askari wa usalama]]. Askari hao wa nyumbani ndio waliounda kikosi cha kupambana na mikakati ya Mau Mau kwani walikuwa Waafrika waaminifu, na si majeshi ya kigeni kama Jeshi la Uingereza na King's African Rifles. Kufikia mwisho wa hali ya hatari, askari hao walikuwa wamewaua Mau Mau 4886, ambao ni asilimia 42% ya waasi wote. Kukamatwa kwa [[Dedan Kimathi]] huko [[Nyeri]] tarehe [[21 Oktoba]] [[1956]] kuliashiria kushindwa kwa Mau Mau kukamaliza vita.

=== Baada ya uhuru ===
[[Picha:25332612.nairoboi013.JPG|thumb|260px|[[Sanamu]] ya Jomo Kenyatta mjini Nairobi.]]
====Utawala wa Kenyatta====
Waafrika walichaguliwa moja kwa moja katika [[bunge la uwakilishi]] kwa mara ya kwanza mwaka wa [[1957]]. Licha ya Waingereza kutamani kuwakabidhi [[mamlaka]] wapinzani wasio na [[siasa kali]] ya Kiafrika, ni [[chama]] cha [[Kenya African National Union]] (KANU) kilichoongozwa na [[Jomo Kenyatta]] kilichounda [[serikali]] punde tu kabla ya Kenya kupata [[uhuru]] tarehe [[12 Desemba]] [[1963]]. Tarehe 12 Desemba [[1964]], Kenya ilipotangazwa kuwa [[jamhuri]], Kenyatta akawa [[rais]] wa kwanza.

Mwaka huohuo, [[jeshi la Kenya]] lilipigana na [[Vita vya Shifta]] dhidi ya kabila la [[Wasomali]] waliokusudia kuiona NFD imejiunga na [[Jamhuri ya Somalia]]. [[Mashifta]] walililemea jeshi la Kenya lakini baadaye walishindwa mwaka wa [[1967]].

Kenya ilitia [[saini]] [[mkataba]] na nchi ya [[Ethiopia]] mwaka wa [[1969]] unaodumu mpaka leo kwa kuhofia ma[[shambulizi]] kutoka kwa [[jeshi la Somalia]] lililokuwa na nguvu zaidi.<ref>[http://www.globalsecurity.org/military/library/report/1992/BHK.htm Post-Uhuru Low intensiteten Conflict Nchini Kenya]</ref> Eneo la NFD nchini Kenya halijaendelea kutokana na [[kiangazi]] na [[mafuriko]]. Hata hivyo, [[wakimbizi]] wafanyabiashara wa Kisomali waliotajirika wamebadilisha [[mtaa]] wa Eastleigh uliokuwa wa ma[[banda]] na kuufanya kuwa ngome ya kibiashara katika sehemu kubwa ya mashariki mwa mji wa Nairobi.<ref>{{Cite journal
| last = E. H.| first = Campbell| year = 2006| title = Urban Refugees in Nairobi: Problems of Protection, Mechanisms of Survival, and Possibilities for Integration| journal = Journal of Refugee Studies| volume = 19| issue = 3| pages = 396| doi = 10.1093/jrs| format = full text
| doi_brokendate = 2009-04-25}}</ref>

====Utawala wa Moi====
Mwaka wa [[1978]], Kenyatta alifariki na [[Daniel Arap Moi]] akawa rais. Moi alidumisha [[urais]] kwa kuchaguliwa bila kupingwa katika chaguzi za mwaka wa [[1979]], [[1983]] (uchaguzi wa [[dharura]]) na [[1988]], zote zikiwa zilifanyika chini ya [[katiba]] ya [[chama kimoja]]. Uchaguzi wa 1983 ulifanyika mwaka mmoja kabla ya wakati kutokana na [[njama]] ya [[kupindua serikali]] iliyokosa kufaulu tarehe [[1 Agosti]] [[1982]].

[[Mapinduzi]] hayo yaliyotibuka yalipangwa na [[askari]] [[mwanahewa]] wa [[cheo]] cha chini, Bwana [[Hezekiah Ochuka]] na kuendelezwa hasa na wanahewa. [[Jaribio]] hilo lilizimwa kwa haraka na wanajeshi waaminifu wakiongozwa na [[Jeshi la Nchi Kavu]], General Service Unit (GSU) - kikosi cha [[polisi]] wenye [[hadhi]] ya kijeshi - na baadaye polisi wa kawaida. Hata hivyo [[raia]] kadhaa walijeruhiwa na wengine kuuawa. [[Tukio]] hilo lilisababisha kuvunjwa kwa kikosi chote cha wanahewa, huku wengine wakiachishwa kazi na wengine wakishtakiwa kwenye [[mahakama ya kijeshi]].

Katika uchaguzi wa 1988 ''[[kura za mlolongo]]'' zilianzishwa, ambapo wapigakura walitakiwa kupiga [[foleni]] nyuma ya [[wagombea]] wanaowapenda, badala ya kutumia [[kura ya siri]]<ref>Wapiga kura wengi kukaa nyumbani kama Kenya Drops Secret Ballot katika Uchaguzi Parliamentary http://www.highbeam.com/doc/1P2-1241691.html {{Wayback|url=http://www.highbeam.com/doc/1P2-1241691.html |date=20110215084715 }}: The Washington Post Kifungu tarehe: 25 Februari 1988 Author: Blaine Harden</ref> Jambo hilo lilionekana kama [[kilele]] cha enzi ya [[ukiukaji]] mkubwa wa [[demokrasia]] likasababisha [[msukumo]] mkuu wa [[mageuzi]] ya kikatiba. Vipengele vilivyokuwa na utata, kikiwemo kile kilichoruhusu chama kimoja pekee cha kisiasa, vilibadilishwa miaka iliyofuata.<ref>religiousfreedom.lib.virginia.edu / rihand / Kenya.html</ref>

Katika uchaguzi wa kidemokrasia wa vyama vingi wa miaka ya [[1992]] na [[1997]], Daniel Arap Moi alichaguliwa tena. 

====Utawala wa Kibaki====
Kulingana na katiba, mwaka [[2002]] Moi hakuruhusiwa kuwania urais tena, na [[Mwai Kibaki]] wa [[chama cha upinzani]] cha "[[National Rainbow Coalition]]" — NARC akachaguliwa kuwa rais. Uchaguzi huo ulitambulikana kuwa wa kidemokrasia na [[wachunguzi]] wa humu nchini na wa kimataifa na hivyo kuwa chanzo cha mageuzi makubwa ya kidemokrasia nchini Kenya.

Mnamo Desemba [[2002]], Wakenya walifanya uchaguzi uliokuwa wa kidemokrasia na uwazi ambao kwa kiasi kikubwa uliamuliwa kuwa huru na wa haki na wachunguzi wa kimataifa. Uchaguzi wa mwaka huo ulikuwa mwanzo mpya na uliiletea Kenya mabadiliko makuu ya kisiasa yaliyowezesha chama cha Kenya African National Union (KANU), kilichokuwa kimeitawala nchi tangu uhuru, kukabidhi kwa amani mamlaka kwa chama cha National Rainbow Coalition (NARK), uliokuwa muungano wa vyama vingi.

Chini ya uongozi wa Rais Mwai Kibaki, muungano wa vyama tawala ulihahidi kushughulikia ukuaji wa kiuchumi, kumaliza ufisadi, kuimarisha elimu na kuandika katiba mpya. Baadhi ya ahadi hizi zimeshatimizwa. Kuna elimu ya msingi ya bure. Mwaka wa 2007 serikali ilitangaza kuwa, kuanzia mwaka 2008 gharama ya masomo ya shule za upili itapunguzwa huku serikali ikilipia gharama zote za mafundisho.

====Uchaguzi wa 2007====
{{Main|Uchaguzi wa bunge nchini Kenya, 2007}}
Katika uchaguzi mkuu uliofanyika tarehe 27 Desemba 2007, Rais Kibaki wa chama cha Party of National Unity (PNU) aliwania uchaguzi dhidi ya chama kikuu cha upinzani Orange Democratic Movement (ODM). Kulingana na wachunguzi wa kimataifa, uchaguzi huo ulikumbwa na udanganyifu na hivyo kutofikia kiwango kinachokubalika kimataifa. Chama cha ODM kilisambaratika na kupoteza 8 % ya kura zake kwa chama kipya cha Orange Democratic Movement-Kenya (ODM) - kikiongozwa na [[Kalonzo Musyoka]]. Kinyang’anyiro kilikuwa kikali kati ya mgombea wa ODM, [[Raila Odinga]] na Kibaki wa PNU. Kuhesabiwa kwa kura na [[Tume ya Uchaguzi ya Kenya]] kulionyesha Raila akiongoza kwa [[kura]] chache na baadaye kwa kura nyingi. Hata hivyo, kura zilipoendelea kuhesabiwa na Tume ya Uchaguzi, Kibaki alimkaribia [[mpinzani]] wake kwa kura, kisha akamshinda. Matokeo hayo yalisababisha [[maandamano]] na kulaumiwa kwa Tume ya Uchaguzi ya Kenya kwa kumpendelea Kibaki, hivyo Oginga akajitangaza “rais wa watu” na kutaka kura zihesabiwe tena.<ref>ghasia za uchaguzi Kenya unatishia mafanikio yake ya kiuchumi http://www.chinadaily.com.cn/language_tips/auvideo/2008-01/07/content_6375707.htm</ref>

Maandamano hayo yalibadilika kuwa [[ghasia]] zilizosababisha kuharibiwa kwa [[mali]].<ref name="reuters">{{Cite web |url=http://www.reuters.com/article/homepageCrisis/idUSL0743589._CH_.2400 |title=Nakala iliyohifadhiwa |accessdate=2009-12-07 |archivedate=2009-07-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090715200529/http://www.reuters.com/article/homepageCrisis/idUSL0743589._CH_.2400 |=https://web.archive.org/web/20090715200529/http://www.reuters.com/article/homepageCrisis/idUSL0743589._CH_.2400 }}</ref>. Viongozi mashuhuri wa Afrika, wakiongozwa na aliyekuwa [[katibu mkuu wa Umoja wa Mataifa]] [[Kofi Annan]] walisuluhisha [[mzozo]] huo wa kisiasa. Kundi la Annan liliungwa mkono na [[Umoja wa Mataifa]], [[Jumuia ya Ulaya]], [[Muungano wa Nchi za Afrika]], Serikali ya Marekani na nchi nyingine maarufu ulimwenguni kote. Kwa habari zaidi rejelea [[Ghasia nchini Kenya (2007-2008)]].

Annan aliomba usaidizi kwa [[kamati]] yake ya [[upatanishi]] kutoka kwa shirika la kushughulikia mizozo la [[Uswisi]] lijulikanalo kama Kituo cha Mazungumzo ya Kihisani yaani Centre for Humanitarian Dialogue.

====Serikali ya muungano====
Tarehe [[12 Februari]] 2008 Kibaki na Odinga walitia sahihi mkataba wa kuunda [[serikali ya muungano]] ambapo Odinga angekuwa [[waziri mkuu]] wa pili nchini Kenya. Kulingana na mkataba huo, rais angeteua [[baraza la mawaziri]] kutoka pande zote mbili za PNU na ODM kulingana na wingi wa wabunge wa kila chama bungeni. Mkataba huo ulieleza kuwa baraza la mawaziri litajumuisha [[Makamu wa Rais]] na manaibu wawili wa Waziri Mkuu. Baada ya majadiliano bungeni ilipitishwa kuwa muungano huo utadumu hadi mwisho wa kipindi cha bunge, ama chama kimoja kikijitoa kwenye muungano kabla ya kipindi cha bunge kuisha.

[[Wadhifa]] huo mpya wa waziri mkuu utakuwa na nguvu na mamlaka kuratibu na kusimamia shughuli za serikali. Vilevile itaongozwa na mbunge aliyechaguliwa ambaye pia atakuwa kiongozi wa chama au muungano wa vyama wenye idadi kubwa ya wabunge bungeni. Ulimwengu ulimshuhudia Annan na kamati yake iliyoungwa mkono na Umoja wa Mataifa na mwenye kiti wa muungano wa nchi za Afrika Jakaya Kikwete, walipowaleta pamoja wapinzani hawa sugu kwenye sherehe za kutia sahihi mkataba huu. Sherehe hizi zilionyeshwa moja kwa moja kwenya televisheni ya kitaifa kutoka kiingilio cha Jumba la Harambee mjini Nairobi. Wawakilishi wa PNU na ODM walianza majadiliano ya kina kuhusu ugavi wa mamlaka tarehe 29 Februari 2008.<ref>[http://edition.cnn.com/2008/WORLD/africa/02/29/us.kenya.ap/index.html 'Hope is back' kwa Kenya - CNN.com] {{Wayback|url=http://edition.cnn.com/2008/WORLD/africa/02/29/us.kenya.ap/index.html |date=20080305205228 }} saa edition.cnn.com</ref> Wabunge wa Kenya, kwa pamoja, waliidhinisha mkataba wa ugawaji mamlaka tarehe 18 mwezi wa Machi 2008 ili kuiokoa Kenya iliyoaminika kama mojawapo ya nchi thabiti na iliyoendelea barani Afrika. Mkataba huu uliunganisha PNU iliyoongozwa na Kibaki na ODM ya Odinga kisha kupelekea kuundwa kwa serikali ya muungano, vyama vyote viwili vikiwa na mamlaka sawa.<ref>wabunge Kenya kupitisha sheria ya kugawana madaraka-english.aljazeera.net/NR/exeres/111A3F40-0FD9-4DCB-ACB0-822D1E3A09EA.htm Al Jazeera Kiingereza 18 Machi</ref>

Tarehe [[13 Aprili]] 2008, Rais Kibaki aliitangaza baraza la mawaziri 41 wa serikali hii ya muungano ikijumuisha waziri mkuu na makamu wake wawili. Baraza hili lilijumuisha pia manaibu wa mawaziri 50 na lilitawazwa katika [[Ikulu]] ya Nairobi tarehe [[17 Aprili]] 2008 huku Kofi Annan na viongozi wengine mashuhuri wakishuhudia.

Tarehe [[4 Novemba]] [[2008]] ilitangazwa kuwa [[sikukuu ya kitaifa]] kusherehekea [[ushindi]] wa [[Barack Obama]], ambaye [[baba]] yake alikuwa Mkenya, kama rais wa [[Marekani]].

Katika sehemu za mashambani, kama wilayani [[Kisii]], visa vya kuchoma watu wakidaiwa kuwa [[wachawi]] vinaongezeka.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/8119201.stm Horror ya Kenya's 'Witch' lynchings]</ref> Waathiriwa hasa ni wanawake wakongwe. Mnamo Mei 2008, watu 11 waliuwa na nyumba 30 kuchomwa.<ref>[http://www.abc.net.au/news/stories/2008/05/22/2252041.htm Mob nzito kifo 11 Kenya 'witches']</ref>

==Siasa==
Tazama pia: [[Orodha ya vyama vya kisiasa nchini Kenya]]

Kwa sasa Kenya ni [[jamhuri]] ya [[demokrasia|kidemokrasia]] ya kiuwakilishi inayoongozwa na rais, ambaye ndiye mkuu wa taifa na kiongozi wa serikali, na yenye [[mfumo wa vyama vingi]]. [[Serikali]] ndiyo yenye [[mamlaka]] ya juu. 

Utungaji wa [[sheria]] ni jukumu la serikali na la [[bunge]] la taifa. Idara ya Mahakama ni huru, na imejitenga na serikali kuu na bunge. Hata hivyo, kulikuwa na kutoridhika kwingi, hasa katika enzi ya rais mstaafu [[Daniel Arap Moi]], kuwa serikali iliingilia sana shughuli za mahakama.

Kenya imedumisha uthabiti wa kutosha licha ya mabadiliko katika mifumo yake ya kisiasa na michafuko katika nchi kadhaa jirani. Bunge la mseto wa vyama vingi la [[1997]] lilianzisha [[mageuzi]] yaliyobadilisha sheria za kikoloni zenye [[dhuluma]] zilizotumika kuuzuia uhuru wa kuongea na kutangamana. Jambo hilo liliimarisha uhuru wa [[umma]] na kuchangia kiasi kuaminika kwa [[uchaguzi]] wa Desemba 1997.

==Kaunti na tarafa==
{{Main|Kaunti za Kenya|Wilaya, tarafa na kata za Kenya}}
[[Picha:Map showing Counties underthe new kenyan constitution..gif|thumb|Kaunti za Kenya.]]
Kenya ina [[kaunti]] 47, kila moja ikiongozwa na Mkuu wa Kaunti anayechaguliwa na watu ambao wanaishi kwenye hiyo kaunti. 

[[Serikali za mitaa]] huendelezwa kupitia mabaraza ya miji. Maeneo mengi ya mijini huwa ni [[mji]], [[manisipaa]] au baraza la mji. Serikali za mitaa katika maeneo ya [[Shamba|mashambani]] huitwa [[serikali]] za [[wilaya]]. Ma[[diwani]] wa mitaa hii huchaguliwa katika [[uchaguzi]] wa madiwani unaofanywa wakati mmoja na [[uchaguzi mkuu]].

Maeneo ya uwakilishi bungeni yamegawanywa kwa sababu ya upigaji [[kura]]. Kuna maeneobunge 210 nchini Kenya.<ref>Kenya Roads Board [http://www.krb.go.ke/constituency.php Constituency ufadhili chini ya RMLF] {{Wayback|url=http://www.krb.go.ke/constituency.php |date=20080113052023 }}</ref>

==Idadi ya watu katika miji muhimu ==
{{main|Orodha ya miji ya Kenya}}
{| class="wikitable"
!Mji
!Idadi ya Watu
|-
|  [[Nairobi]]
| 4 397 073
|-
|  [[Mombasa]]
| 1 208 333
|-
|  [[Nakuru]]
| 570 674
|-
|  [[Ruiru]]
| 490 120
|-
|  [[Eldoret]]
| 475 716
|-
|  [[Kisumu]]
| 397 957
|-
|  [[Kikuyu]]
| 323 881
|-
|  [[Thika]]
| 251 407
|-
|  [[Naivasha]]
| 198 444
|-
|  [[Karuri]]
| 194 342
|-
|}

==Watu==
{{Main|Orodha ya Makabila nchini Kenya|Dini nchini Kenya}}
Kenya ni nchi yenye ma[[kabila]] mengi tofautitofauti, hasa ya [[Kibantu]] (67%) na ya [[Waniloti|Kiniloti]]. Wakenya wengi huzungumza [[lugha]] mbili, [[Kiingereza]] na [[Kiswahili]], na [[asilimia]] kubwa pia huzungumza [[lugha mama]] ya kabila lao.

Makundi ya makabila ni kama ifuatavyo: [[Wakikuyu]] 22%, [[Waluyia]] 14%, [[Wajaluo]] 13%, [[Wakalenjin]] 12%, [[Wakamba]] 11%, [[Wakisii]] 6%, [[Wameru]] 6%, makabila mengine ya Kiafrika 15%, wasio Waafrika ([[Wahindi]], [[Waingereza]] na [[Waarabu]]) 1% <ref name="worldfactbook"/>
Kila kundi au kabila lina lugha yake na Kiswahili hutumika kama chombo cha kuwasiliana miongoni mwa makabila tofauti. 

===Dini===
{{bar box
|float=right
|title=Dini nchini [[Kenya]] mwaka 2009
|width=250px
|bars=
{{bar percent|[[Ukristo]]|DodgerBlue|82.5}}
{{bar percent|[[Uislamu]]|MediumSeaGreen|11.1}}
{{bar percent|[[Dini za jadi]]|grey|1.6}}
|caption=Kupunguza: [[CIA World Factbook]] (2009)<ref name="CIA Factbook">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html |title=The World Fact Book: Kenya |last1= |first1= |last2= |first2= |date= |website= |publisher= |accessdate=21 Juni 2014 |archivedate=2020-08-31 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200831033452/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html }}</ref>
}}
[[File:Catholic Church in Mombasa.JPG|thumb|250px|Kanisa Katoliki huko [[Mombasa]].]]
Upande wa [[dini]], idadi kubwa ya Wakenya ni [[Wakristo]]: kulingana na [[sensa]] ya mwaka [[2019]], [[asilimia]] 85.5 ya [[wakazi]] wa [[Kenya]] walikuwa [[Ukristo|Wakristo]] (asilimia 53.9 ni [[Waprotestanti]], asilimia 20.6 ni [[Wakatoliki]], asilimia 11.8 ni Wakristo wa [[madhehebu]] mengine mbalimbali, wakiwemo Waorthodoksi 621,200), asilimia 10.9 ni [[Waislamu]], asilimia 0.7 ni wafuasi wa [[dini asilia za Kiafrika]], asilimia 1.7 ni wa makundi mengine ya dini (kuna [[Wahindu]] takribani 60,000, ambao wameingiliana vyema na Wakenya wengine na huchangia pakubwa uchumi wa nchi), na asilimia 1.6 wanadai hawana uhusiano na [[dini]] yoyote ile.<ref name="CIA Factbook"/>

Asilimia 60 ya idadi ya Waislamu huishi katika Mkoa wa Pwani, wakiwa asilimia 50 ya jumla ya wakazi wa pale. Wengi wa wanaoishi sehemu ya magharibi mkoani Pwani ni Wakristo. Eneo la kaskazini la Mkoa wa Mashariki ni makazi ya asilimia 10 ya jumla ya Waislamu nchini; hii ndiyo [[dini]] ya wakazi wengi wa hapa, na mbali na idadi ndogo ya [[Wasomali]] wanaoishi Nairobi, idadi kubwa ya Wakenya wengine ni Wakristo.<ref>[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2008/108374.htm US Department of State]</ref>

==Utamaduni==
[[Picha:Maasai tribe.jpg|upright|thumb|200px|Askari Wamasai]]
[[Picha:Kenyan man.jpg|upright|thumb|200px|Mmasai katika mapambo ya jadi]]
{{Main|Utamaduni wa Kenya|Muziki wa Kenya}}
Kenya ni nchi yenye tamaduni anuwai. Tamaduni zinazotambulika ni pamoja na Waswahili walio katika eneo la pwani, jamii za wafugaji katika eneo la kaskazini na jamii nyingine mbalimbali katika maeneo ya kati na magharibi.
 
[[Wajaluo]] wa Kenya ni wazawa wa [[jamii]] za [[wakulima]] na [[wafugaji]] walioishi magharibi mwa Kenya kabla ya ukoloni. Inafahamika kwamba asili ya Wajaluo na makabila mengine ya [[Waniloti]] ni kaskazini mwa Kenya, pengine maeneo ya Sudan Kusini ya sasa. Waniloti, kama wanavyoitwa, ni kikundi cha ki[[anthropolojia]] kilichotoka maeneo ya kaskazini mashariki mwa Afrika. Pengine walihamia kusini kutokana na [[vita]] vilivyosababishwa na ukuaji wa [[Kush]] na [[Misri]]. Waniloti nchini Kenya ni [[Wajaluo]], [[Waturkana]], [[Wakalenjin]] na [[Wamasai]]. Hili linadhihirika kutokana na kuwepo kwa [[lahaja]] zinazofanana kati ya makabila fulani nchini Sudan Kusini leo. Makabila haya ni pamoja na [[Akoli]] na [[Lwo]] (si sawa na Luo) wanaoishi katika eneo la [[Darfur]]. 

Kuna makabila mengine ya Waniloti yanayoishi nchini [[Uganda]] na [[Tanzania]]. Hii hasa ni kwa sababu ya Wajaluo kuvutiwa na [[Ziwa Victoria]], ambako wanapatikana katika nchi hizi tatu (Uganda, Tanzania na Kenya). Nchini Uganda, wanajulikana kwa kuanzisha [[himaya]] ya [[Waganda]] na ya himaya ya [[Watoro]]. Wajaluo nchini Kenya walipigana vita na majirani wao, hasa Wakalenjin, ili kulidhibiti ziwa hilo.

Leo hii, utamaduni wa Wamaasai unajulikana sana kwa kuangaziwa vilivyo na utalii, hata hivyo Wamaasai ni asilimia ndogo ya idadi ya Wakenya kwa jumla. Wamaasai wanatambulika kwa kujipamba sehemu ya juu ya mwili na kwa vito.

Kenya ina utajiri mwingi wa [[muziki]], vituo vya [[runinga]] na [[maonyesho ya sanaa]].

==Elimu==
{{Main|Elimu nchini Kenya}}
Mfumo wa elimu nchini Kenya unajumuisha elimu ya [[chekechea]], [[elimu ya msingi|ya msingi]], ya [[sekondari]] na ya [[vyuo]]. Elimu ya watoto wadogo aghalabu huchukua miaka mitatu, ya msingi miaka minane, sekondari minne na chuo kikuu miaka minne au sita kwa kutegemea kozi. 

Shule za chekechea, ambazo ni za watoto wa umri wa miaka mitatu hadi mitano, ni sehemu muhimu ya mfumo huu wa elimu na ni kigezo muhimu kabla ya kusajiliwa katika darasa la kwanza (Gredi ya Kwanza). 

Mwishoni mwa elimu ya msingi wanafunzi hufanya mtihani wa Cheti cha Kuhitimu Masomo ya Msingi Kenya (KCPE), ambao huamua watakaojiunga na shule ya sekondari au vyuo vya ufundi. Umri wa shule ya msingi ni miaka 6/7 hadi 13/14. 

Wale wanaojiunga na shule ya upili hufanya mtihani wa taifa mwishoni mwa kidato cha nne - Mtihani wa Cheti cha Kuhitimu Masomo ya Shule ya Upili Kenya (KCSE), ambao huamua watakaojiunga na vyuo vikuu, vyuo vya taatuma nyinginezo au kuajiriwa. Baraza Kuu la Usajili (JAB) ndilo lenye jukumu la kuwachagua wanafunzi watakaojiunga na vyuo vikuu vya umma. Mbali na shule za umma, kuna shule nyingi za binafsi nchini, hasa katika sehemu za miji. Vilevile, kuna shule kadhaa za kimataifa zinazofundisha mifumo mbalimbali ya elimu ya ng'ambo.

=== Historia ya elimu ===
Mfumo wa kwanza wa elimu nchini Kenya baada ya uhuru uliletwa na wakoloni Waingereza. Baada ya nchi kupata uhuru tarehe 12 Desemba 1963, Tume ya Ominde iliundwa ili kuleta mabadiliko ambayo yaakisi matarajio ya taifa huru la Kenya. Tume hii ilimulika masuala ya usawa na umoja, ambayo yalikuwa muhimu hasa wakati huo. Mabadiliko ya kilichofundishwa katika historia na jiografia yalifanywa ili kuakisi umoja wa kitaifa. Kati ya miaka 1964 na 1985, mfumo wa 7-4-2-3 ulifuatwa (miaka saba masomo ya msingi, miaka minne sekondari ya daraja la chini, miaka miwili sekondari ya daraja la juu, na miaka mitatu masomo ya chuo kikuu). Shule zote zilifuata [[mtaala]] mmoja.

Mwaka wa 1981, kamati iliyoteuliwa na rais kuratibu namna ya kuanzisha chuo kikuu cha pili nchini Kenya, na pia kuubadilisha mfumo wa elimu kwa jumla, ilianza kazi yake. Kamati hii ilipendekeza kuwa mfumo ule wa 7-4-2-3 ubadilishwe kuwa mfumo wa 8-4-4 (miaka minane shule ya msingi, miaka minne shule ya upili, miaka minne elimu ya chuo kikuu). Jedwali lililo katika Elimu ya Sasa Nchini Kenya linaonyesha muundo wa mfumo wa 8-4-4. Ingawa mfumo wa 7-4-2-3 kinadharia ulifikia kikomo mfumo wa 8-4-4 ulipoanzishwa mwaka wa 1985, kundi la mwisho la mfumo huo wa awali lilihitimu kutoka vyuo vikuu vya Kenya mwaka wa 1992.

=== Elimu nchini Kenya sasa ===
Mfumo wa sasa wa 8-4-4 ilizinduliwa Januari 1985. Ulitilia mkazo masomo ya kiufundi kwa matarajio kuwa, muundo huu mpya utawawezesha wanaoacha shule katika viwango mbalimbali aidha kujiajiri wenyewe au kupata ajira katika sekta ya juakali.

Mnamo Januari 2003, Serikali ya Kenya ilitangaza kuanzishwa kwa masomo ya shule za msingi bila malipo. Hili lilipelekea kuongezeka kwa wanafunzi waliojiunga na shule za msingi kwa asilimia 70. Hata hivyo, idadi ya waliojiunga na shule za upili na vyuo haikuongezeka sana kwa sababu malipo bado yalihitajika ili kuhudhuria masomo.

Mtihani wa kuhitimu cheti cha masomo ya msingi nchini Kenya (KCPE) hufanywa katika darasa la nane. Matokeo ya mtihani huu huhitajika ili kusajiliwa katika shule ya upili. Mtihani wa kuhitimu cheti cha masomo ya shule ya upili nchini Kenya (K.C.S.E.) hufanywa katika kidato cha nne. Wanafunzi hufanya mtihani katika masomo nane.

=== Ukosoaji ===
Mfumo wa elimu wa Kenya 8-4-4 umepitia mengi magumu katika kipindi kirefu ulichodumu. Punde tu baada ya kufuzu kwa kundi la kwanza la wanafunzi wa mfumo huu mwaka wa 1989, wananchi wengi walijitokeza kuilaumu na kuihukumu serikali kwa kuuanzisha mfumo huu. Wakosoaji hao walidai kuwa waliohitimu hawajaandaliwa vyema na hawangeweza kushindana na wenzao kutoka sehemu nyingine za [[ulimwengu]]. Wengine walihoji kuwa waliofuzu kupitia mfumo huu walikuwa aidha wachanga sana au hawajaandaliwa vyema kwa nafasi za kazi zilizokuweko. Serikali haikusikiliza hayo yote pengine kwa sababu uwezekano wa kuubadilisha na kuuunda upya kungeigharimu pesa nyingi.

Hata hivyo, kwa miaka mingi waliofuzu kupitia mfumo huu wamewaaibisha walioupinga kwa kufualu katika vyuo vya nchini na ng’ambo. Pia wasomi na wafanyakazi wa afya kuhamia [[nchi zilizoendelea]] ni dhihirisho tosha la hali hii.

Mkazo uliotiliwa masomo ya ufundi umefifia na mabadiliko ya hivi juzi katika mtaala yanasisitiza [[teknolojia]] ya [[upashanaji habari]], [[sayansi]], [[hesabu]] na lugha. Kwa vyovyote vile, kazi ya kiakademia na kusisitizwa kwa kupita mitihani iliyoandikwa hakujaacha nafasi kwa [[useremala]], [[uashi]], [[upishi]] na mafunzo mengine ya [[ufundi]].

==Michezo==
{{Main|Michezo ya Kenya}}
Kenya hushiriki katika [[michezo]] mbalimbali ikiwemo [[kriketi]], [[mbio za magari]], [[soka]], [[raga]] na [[ngumi]]. 

Lakini nchi hii inajulikana hasa kwa kutawala katika [[mbio za masafa ya kadiri]] na [[mbio za masafa marefu]]. Kenya, kwa muda mrefu, imetoa [[Bingwa|mabingwa]] wa [[Olimpiki]] na [[michezo ya Jumuia ya Madola]] katika nyanja mbalimbali, hasa katika mbio za mita 800, mita 1,500, mita 3,000 kuruka viunzi na maji, mita 5,000, mita 10,000 na mbio za masafa marefu. [[Wanariadha]] wa Kenya (hasa wa kabila la Wakalenjin) wanaendelea kutawala mbio za masafa ulimwenguni, ingawa ushindani kutoka nchi ya [[Moroko]] na Ethiopia umepunguza umaarufu huu. 

[[Wanariadha]] wa Kenya wanaosifika sana ni pamoja na mshindi mara nne wa mbio za masafa marefu za [[Boston]] kwa [[wanawake]] na mshindi mara mbili wa mbio za dunia [[Catherine Ndereba]], aliyeshikilia rekodi ya awali ya mbio za dunia [[Paul Tergat]], na [[John Ngugi]].

Wakati wa michezo ya Olimpiki ya [[Beijing]] Kenya ilishinda [[medali]] 6 za [[dhahabu]], 4 za [[fedha]], 4 za [[shaba]] na kulifanya taifa lililofaulu sana barani Afrika katika michezo ya Olimpiki ya mwaka 2008. Wanariadha wapya walitambulikana, kama [[Pamela Jelimo]], mshindi wa medali ya dhahabu katika mbio za mita 800 kwa wanawake aliyejitahidi na kushinda tuzo la Golden League, na [[Samuel Wajiru]] aliyeshinda mbio za masafa marefu kwa wanaume.

Bingwa mstaafu wa mbio za Olimpiki na za Jumuia ya Madola, [[Kipchoge Keino]], alisaidia kuanza ubingwa wa mbio za masafa marefu [[miaka ya 1970]] akafuatwa na bingwa wa michezo ya Jumuia ya Madola, [[Henry Rono]], aliyeshikilia rekodi kadhaa za dunia.

Hivi majuzi, kumekuwa na mzozo wa wanariadha wa Kenya waliosaliti nchi yao na kuwakilisha nchi nyingine, hasa [[Bahrain]] na [[Qatar]]. [[Wizara ya michezo]] ya Kenya imejaribu kuzuia usaliti huu, lakini umeendelea tu, [[Bernard Lagat]] akiwa wa mwisho, akichagua kuiwakilisha [[Marekani]].<ref name="IAAF" /> Usaliti huu, kwingi unatokana na sababu za kiuchumi au kifedha ingawa pia wanariadha wazuri wasioweza kufaulu katika timu nzuri ya taifa huona ni rahisi kufaulu kwa kukimbilia nchi nyingine.

Kenya pia imetawala [[voliboli]] ya wanawake barani Afrika, huku vilabu na [[timu ya taifa]] vikishinda mashindano kadhaa barani Afrika katika [[mwongo]] uliopita. Timu ya wanawake pia imeshiriki katika michezo ya Olimpiki na Mashindano ya Ulimwengu ingawa haijafaulu vilivyo.

Mchezo wa kriketi ni maarufu na pia ni mchezo wa timu ambao umefaulu sana. Kenya imeshiriki katika [[Kombe la Dunia la Kriketi]] tangu mwaka [[1996]]. Timu hii ilishinda baadhi ya timu maarufu ulimwenguni na kufikia [[semifainali]] katika mchuano wa mwaka [[2003]]. Walishinda ligi ya kriketi ya dunia daraja la 1 iliyofanyika Nairobi kwa mara ya kwanza, kisha wakashiriki katika mchuano wa ulimwengu wa T20. [[Nahodha]] wa sasa wa timu ni [[Collins Obuya]].

Kenya imejiundia jina katika muungano wa raga. Mchezo huo ni maarufu nchini hasa kwa sababu ya mchuano wa kila mwaka wa Safari Sevens. Timu ya Kenya ya raga ya wachezaji [[saba]] kila upande ilikuwa nambari ya 9 katika michezo ya dunia ya wachezaji saba IRB katika msimu wa mwaka 2006.

Kenya ilikuwa bingwa wa soka katika eneo hili lakini ubingwa huu umefifia kutokana na kutoelewana kwa maafisa wa Kamati ya Soka Nchini.<ref>New Vision, 3 Juni 2004: [http://www.newvision.co.ug/PA/8/30/364022 Wrangles ardhi Kenya utan fastställd FIFA marufuku] {{Wayback|url=http://www.newvision.co.ug/PA/8/30/364022 |date=20080110015009 }}</ref> Mizozo hii ilipelekea Kenya kupigwa marufuku na FIFA, lakini marufuku hii iliondolewa mnamo Machi 2007.

Kwa upande wa mbio za magari, Kenya ndio waandalizi wa mbio za magari maarufu za [[Safari Rally]] zinazotambulika kuwa ngumu zaidi ulimwenguni,<ref>The Auto Channel, 21 Julai 2001: [http://www.theautochannel.com/news/2001/07/22/025841.html FIA Rally: Delecour inachukua pointi kumaliza tarehe Safari Rally kwanza]</ref> na ambazo ni sehemu ya Bingwa wa Mbio za Magari kwa miaka mingi hadi kuondolewa kwake baada ya mbio za 2002 kwa sababu ya matatizo ya kifedha. Baadhi ya [[dereva|madereva]] maarufu wa mbio za magari ulimwenguni walioshiriki na kushinda mbio hizi ni [[Bjorn Waldegard]], [[Hannu Mokkola]], [[Tommi Makinen]], [[Shekhar Mehta]], [[Carlos Sainz]] na [[Colin McRae]]. Ingawa mbio hizi bado huendelea kila mwaka kama sehemu ya kutafuta Bingwa wa Mbio za Magari Afrika, waandalizi wanatarajia kuruhusiwa kujiunga tena na Ubingwa wa Magari Ulimwenguni katika miaka michache ijayo.

==Fasihi==
{{Main|Fasihi ya Kenya}}
[[Ngugi wa Thiong'o]] ni mmoja wa [[waandishi]] maarufu wa Kenya. [[Kitabu]] chake ''[[:en:Weep Not, Child]]'' ni ufafanuzi wa [[maisha]] yalivyokuwa Waingereza walipoitwaa Kenya. Hii ni [[hadithi]] kuhusu athari za Mau Mau katika maisha ya Wakenya asili. Kinavyochanganya maudhui - ukoloni, elimu, na mapenzi - kunakifanya kuwa kimojawapo kati ya vitabu bora vya hadithi barani Afrika.

Kitabu cha hadithi cha [[M. G. Vassanji]] ''The In-Between World of Vikram Lall'' kilishinda tuzo la Giller Prize mwaka 2003. Hii ni hadithi ya kubuni ya Mkenya mwenye asili ya Kihindi na [[familia]] yake wavyojizatiti na mabadiliko ya kisiasa wakati wa ukoloni na baada ya ukoloni nchini Kenya.

Kuanzia mwaka wa 2003, jarida la fasihi ''[[Kwani?]]'' limekuwa likichapisha fasihi ya kisasa ya Kenya.

==Uchumi==
{{Main|Uchumi wa Kenya|Orodha ya benki nchini Kenya}}
[[Picha:Kenyan 20 Shilling Note.jpg|thumb|250px|right|Noti ya shilingi 20 ya mwaka 1994, ikimuonyesha Rais Daniel Arap Moi.]]
Baada ya uhuru, Kenya iliendeleza ukuaji wa kiuchumi haraka kupitia kwa uwekezaji wa umma, kuhimiza uzalishaji wa kilimo, na kushawishi uwekezaji wa watu binafsi na wageni katika viwanda. Pato la taifa lilikua kwa asilimia 6.6 kuanzia 1963 hadi 1973. Uzalishaji wa kilimo ulikua kwa asilimia 4.7 kila mwaka kwa kipindi hicho ukiwa umechochewa na ugawaji upya wa mashamba, kuanzishwa kwa kilimo cha mimea iliyoimarishwa, na kuanzisha mashamba mapya.

Hata hivyo, kati ya 1974 na 1993 ukuaji wa uchumi wa Kenya ulipungua. Kupungua kwa kilimo kulisababishwa na sera za kilimo zisizofaa, mikopo isiyotosha na vikwazo visiyofaa vya biashara ya kimataifa.

Mnamo mwaka wa 1993, Serikali ya Kenya ilianzisha mpango mkuu wa kuimarisha uchumi na kuufanya huru. Waziri mpya wa fedha na gavana mpya wa Benki Kuu ya Kenya walianza mikakati iliyofuatana kuimarisha uchumi kwa usaidizi wa [[Benki ya Dunia]] na [[Shirika la Fedha la Kimataifa]]). Kama sehemu ya mpango huu, serikali iliondoa usimamizi wa bei za bidhaa, leseni za uagizaji na uthibiti wa ubadilishaji fedha, kubinafsisha kampuni nyingi zilizomilikiwa na umma, kupunguza idadi ya wafanyi kazi wa serikali na kuanzisha sera madhubuti za kulinda fedha. Kuanzia mwaka wa 1994 hadi 1996 ukuaji halisi wa uchumi wa Kenya ulikadiriwa juu kidogo ya asilimia 4 kwa mwaka.

Hata hivyo, kati ya 1997 na 2000, uchumi uliingia kipindi cha kupungua au kutoimarika, kwa sababu ya hali mbaya ya anga na kupungua kwa shughuli za kiuchumi. Mwaka wa 2001 pato la taifa liliimarika kiasi kwani mvua ilirejea kunyesha karibu na viwango vya awali. Ukuaji wa kiuchumi uliendelea kuimarika kiasi mwaka wa 2002 na kufikia asilimia 1.4 mwaka wa 2003, asilimia 4.3 mwaka wa 2004, kisha asilimia 5.8 mwaka wa 2005.
[[Picha:Jomo Kenyatta International Airport.jpg|thumb|300px|left|[[Uwanja wa ndege wa Kimataifa wa Jomo Kenyatta]], ambao ndio mkubwa zaidi na wenye shughuli nyingi zaidi katika eneo la Afrika Mashariki.]]

Mnamo Julai 1997, Serikali ya Kenya ilikataa kutimiza makubaliano ya awali na IMF kuhusu mabadiliko ya utawala wake. Jambo hili lilisababisha kukatizwa kwa misaada kwa miaka 3, nayo Benki ya Dunia ikaubana mkopo wa dola milioni 90 za mpango wa kuufufua uchumi. Ingawa mabadiliko mengi ya kiuchumi yaliyofanywa kati ya 1993-94 yalibakia, wataalamu wa maswala ya kiuchumi wasiopendelea mabadiliko waliamini kuwa Kenya iliitaji mabadiliko zaidi, hasa ya kiutawala ili kuongeza ukuaji wa pato la taifa (GDP).

Serikali ya Kenya ilichukua hatua yakini za mabadiliko, pamoja na kuunda Tume ya Kupambana na Ufisadi (KACA), kuanzisha hatua za kuimarisha uwazi wa katika mikakati ya serikali kupata bidhaa na kupunguza fedha inayotumiwa na serikali kulipia mishahara. Mnamo Julai 2000, shirika la IMF lilitia saini dola milioni 150 za Poverty Reduction and Growth Facility (PRGF), nayo Benki ya Dunia ilifuatia na mkopo wa dola milioni 157 kuimarisha uchumi na kuibadilisha sekta ya umma. Mwezi wa Desemba 2000, iliamuliwa kuwa tume ya kupambana na ufisadi haikuwa ya kikatiba na sehemu za juhudi za mabadiliko kukatizwa mwaka 2001. Shirika la IMF na Benki ya Dunia zilikatiza mipango yao. Juhudi zilizofanywa kuanzisha upya mipango hii katikati ya mwaka wa 2002 hazikufaulu.

Chini ya uongozi wa Rais Kibaki, aliyechukua hatamu za uongozi tarehe 30 mwezi wa Desemba 2002, serikali ya Kenya ilianzisha mipango mipya na kabambe ya uimarishaji uchumi na imerejelea ushirikiano wake na Benki ya Dunia na IMF. Serikali mpya ya National Rainbow Coalition (NARC) iliidhinisha Sheria dhidi ya Ufisadi na Uhalifu wa Kiuchumi pamoja na Sheria ya Maadili ya Watumishi wa Umma mnamo Mei 2003 iliyolenga kupiga vita ufisadi katika ofisi za umma. Mabadiliko mengine, hasa katika idara ya sheria, kuagiza bidhaa za umma na kadhalika yamepelekea kurejelewa kwa misaada na matumaini ya kuimarisha uchumi. Kufuatia kupitishwa kwa sheria muhimu za kupambana na ufisadi na serikali mpya, wafadhili walirejelea ufadhili mwezi wa Novemba 2003 na IMF ikaidhinisha msaada wa miaka mitatu wa dola milion 250 ili kupunguza umaskini na kuimarisha uchumi. Wafadhili wakatoa dola bilioni 4.2 kama msaada wa miaka minnne. Kurejelewa kwa ufadhili na kujihusizisha upya kwao kumevutia imani ya wawekezaji.

Mswada wa [[ubinafsishaji]] umeidhinishwa ingawa kuanzishwa kwa tume ya ubinafsishaji hakujakamilika, mabadiliko katika utendakazi wa umma yametekelezwa na mwaka wa 2007 Kenya ilishinda tuzo la Umoja wa Kimataifa la Utendakazi wa Umma.<ref>{{Cite web |url=http://www.7thglobalforum.org/Forum_Information/unpsa.htm |title=Nakala iliyohifadhiwa |accessdate=2009-12-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080215083024/http://www.7thglobalforum.org/Forum_Information/unpsa.htm |archivedate=2008-02-15 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan026198.pdf |title=Nakala iliyohifadhiwa |accessdate=2009-12-07 |archivedate=2009-03-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090324235927/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan026198.pdf }}</ref> Hata hivyo, kazi nyingi zinahitajika kufanywa ili kuiwezesha nchi hii kuyafikia mataifa yaliyoendelea sana kiuchumi, hasa yale ya Mashariki ya Mbali. Changamoto kuu ni pamoja na kuchukua hatua thabiti dhidi ya ufisadi, kupitisha sheria zinazoshughulikia ugaidi na biashara haramu, kutatua upungufu wa ufadhili wa bajeti kisha kurekebisha na kuunda miundo msingi. Inaaminika haya yatasaidia kudumisha sera za kimsingi za kiuchumi, na kuhakikisha ukuaji wa kasi wa kiuchumi uliofikia asilimia 7.2 mwaka wa 2007.

Mwaka wa 2007, serikali ya Kenya ilizindua [[Ruwaza ya Kenya 2030|Ruwaza 2030]], ambao ni mpango wa kiuchumi wenye matumaini makuu na ambao ikiwa utatekelezwa kikamilifu, una uwezo wa kuifanya nchi hii kuwa katika kiwango sawa na mataifa yaliyoendelea kiuchumi ya Asia.

Nairobi inaendelea kuwa kituo muhimu na cha kimsingi kwa mawasiliano na biashara cha Afrika Mashariki. Kinajivuna kuwa na miundo msingi ya uchukuzi na mawasiliano bora zaidi katika eneo hili, na wafanyi kazi wenye ujuzi. Makampuni mengi ya kigeni hudumisha matawi yao katika eneo hili ama ofisi za kuyawakilisha mjini Nairobi. Mnamo Machi 1996, Marais wa Kenya, Tanzania na Uganda waliifufua Jumuia ya Afrika Mashariki (EAC). Shabaha za EAC ni pamoja na kusawazisha kodi na ada zinazotozwa bidhaa, utembeaji huru wa watu na kuimarisha miundo msingi katika eneo hili. Nchi hizi tatu za Afrika Mashariki zilitia saini mkataba wa Customs Union Agreement mwezi wa Machi 2004.

{{wide image|Nairobi panorama from westlands.jpg|1400px|<center>Mji wa Nairobi</center>}}

{| class="wikitable" style="font-size:90%"
|+ style="line-height:0.8em"| <td>{{Resize|120%|Muhtasari wa uchumi wa nchi}}</td>
|-
! style="text-align:left"| Pato la taifa
|  Dola bilioni 41.84 (2012) kwa bei ya sasa. Dola bilioni 76.07 (Uwezo wa kununua bidhaa usio sawa, 2012) Kuna pia uchumi mkubwa usio rasmi ambao haujawahi kujumuishwa kama sehemu ya pato la taifa.
|-
! style="text-align:left"| Ukuaji wa kiuchumi kwa mwaka
|  5.1% (2012)
|-
! style="text-align:left"| Pato la kila mtu kwa mwaka
|  Pato la kila mtu kwa mwaka (PPP)= $1,800
|-
! style="text-align:left"| Malighafi ya kiasili
|  Wanyama wa pori, Ardhi (5% inayolimika)
|-
! style="text-align:left"| Bidhaa za kilimo
|  Chai, kahawa, mahindi, ngano, miwa, mboga na matunda, pareto, bidhaa za maziwa, nyama na bidhaa za wanyama
|-
! style="text-align:left"| Viwanda
|  Bidhaa za petroli, usagaji wa nafaka na miwa, saruji, pombe, vinywaji, nguo, uunganishaji magari, makaratasi, utengenezaji wa bidhaa za kimsingi, utalii
|}

{| class="wikitable" style="font-size:90%"
|+ style="line-height:0.8em"| Biashara ya mwaka 2012
|-
! style="text-align:left"| Biasharanje
|  Dola bilioni 5.942
|  chai, kahawa, bidhaa za mboga na matunda, bidhaa za petroli, saruji, samaki
|-
! style="text-align:left"| Masoko muhimu (2012) <ref name="worldfactbook"/>
|  colspan="2"| Uganda, Tanzania, Uholanzi, Uingereza, Marekani, Misri, Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo
|-
! style="text-align:left"| Maduhuli
|  Dola bilioni 14.39
|  mashine, magari, bidhaa za petroli, vyuma, resini na bidhaa za plastiki
|-
! style="text-align:left"| Mataifa muhimu yaletayo bidhaa Kenya {{nbsp|2}}
|  colspan="2"| China, Uhindi, Muungano wa Falme za Kiarabu, Saudi Arabia, Afrika Kusini, Ujapani 
|}

=== Utafutaji wa mafuta ===
Mwanzoni mwa mwaka wa [[2006]] Rais wa [[Uchina]], [[Hu Jintao]], alitia saini kandarasi ya utafutaji wa mafuta na Kenya. Haya ndiyo makubaliano ya hivi punde kati ya mfululizo wa mapatano yaliyopagwa kuelekeza maliasili ya Afrika huko Uchina ambako uchumi wake waendelea kukua kwa haraka.

Kandarasi hii iliwezesha kampuni inayoongozwa na taifa la Uchina “offshore oil and gas company” CNOOC Ltd kutafuta mafuta Kenya, ambayo ilianza kuchimba visima vya kwanza mpakani mwa Sudan na Somalia na katika maji ya upwa wake.<ref>{{Cite news|url=http://www.ft.com/cms/s/0/a51a39d2-280c-11db-b25c-0000779e2340.html|title=China's scramble for Africa finds a welcome in Kenya |last=Barber |first=Lionel |coauthors=Andrew England|date=10 Agosti 2006|publisher=Financial Times|accessdate=2008-06-27}}</ref>

==Tazama pia==
* [[Mito ya Kenya|Orodha ya mito ya Kenya]]
* [[Orodha ya maziwa ya Kenya]]
* [[Orodha ya miji ya Kenya]]
* [[Orodha ya Makabila nchini Kenya]]
* [[Orodha ya Hifadhi za Taifa nchini Kenya]]
* [[Orodha ya benki nchini Kenya]]
* [[Orodha ya nchi kufuatana na wakazi]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na idadi ya watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na msongamano wa watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na pato la taifa]]
* [[Demografia ya Afrika]]

==Marejeo==
{{Reflist|2}}

==Viungo vya nje==
{{Lango|Kenya}}
; Serikali
* [http://www.communication.go.ke/ Spokeperson serikali] {{Wayback|url=http://www.communication.go.ke/ |date=20081022110047 }} Ofisi Mnenaji wa Serikali ya Jamhuri ya Kenya.
* [http://www.kenya.go.ke/ Serikali ya Kenya] {{Wayback|url=http://www.kenya.go.ke/ |date=20081113033437 }} Official site.
* [http://www.kenyalaw.org/ Kenya Law Reports] Legislation Kenya, Uchunguzi Sheria, Official Gazette Notices na kisheria Info.
* [http://www.statehousekenya.go.ke/ State House Kenya] {{Wayback|url=http://www.statehousekenya.go.ke/ |date=20081105143157 }} Official site State House, Kenya.
* [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-k/kenya.html Mkuu wa Nchi na Cabinet Members] {{Wayback|url=https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-k/kenya.html |date=20091026201734 }}

; Jumla
* Maelezo ya nchi (Country Profile) kutoka BBC News
* [http://www.britannica.com/nations/Kenya Kenya] kutoka [[Encyclopaedia Britannica]]
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/kenya.htm Kenya] {{Wayback|url=http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/kenya.htm |date=20091024050050 }} kutoka ''UCB Libraries GovPubs''
* {{Dmoz|Regional/Africa/Kenya}}

; Vyombo vya habari
* [http://www-sul.stanford.edu/depts/ssrg/africa/kenya/kenyanews.html Vyombo vya habari Kenya] orodha kutoka [[Chuo Kikuu cha Stanford]]

; Utalii
* [http://www.magicalkenya.com/ Kenya Tourist Board (Magical Kenya)]
* {{wikivoyage|Kenya}}

; Historia
* [http://www.1911encyclopedia.org/Kenya_Colony 1911 Encyclopedia Britannica juu ya Kenya Colony]
* [http://www.1911encyclopedia.org/Abyssinia#Army 1911 Encyclopedia Britannica juu wa 1908 Dermacation wa Ethiopia-Kenya Border]

; Nyingine
* [http://www.ascleiden.nl/Publications/Bibliographies/KenyaCoast/ Kenya Coast bibliography.] {{Wayback|url=http://www.ascleiden.nl/Publications/Bibliographies/KenyaCoast/ |date=20091108081958 }} ''Academic bibliography, hasa kwa Kiingereza, compiled by Jan Hoorweg, Afrika-Studiecentrum, Leiden.''
* {{Cite book
  | last = Kimaiyo
  | first = Towett J.
  | title = Ogiek Land Cases and Historical Injustices&nbsp;— 1902–2004
  | publisher = Ogiek Welfare Council
  | year = 2004
  | location = Nakuru, Kenya
  | pages = 127 pages + appendices
  | url = http://www.geocities.com/OgiekLand/
  | access-date = 2009-12-07
  | archive-date = 2007-10-29
  | archive-url = https://web.archive.org/web/20071029164155/http://www.geocities.com/OgiekLand/
  | dead-url = 
  }} 
* {{Cite web
  | title = Who Owns Kenya?&nbsp;— What is the Queen Doing in Parliament?
  | date = 31 Machi 2007
  | url = http://www.geocities.com/WhoOwnsKenya/
  | accessdate = 2009-12-07
  | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080318221033/http://www.geocities.com/WhoOwnsKenya/
  | archivedate = 2008-03-18
  }}
* [http://www.ruralpovertyportal.org/english/regions/africa/ken/index.htm Vijijini umaskini katika Kenya] (IFAD)
* [http://www.kenyanview.com/scenaries.html Kenya View] {{Wayback|url=http://www.kenyanview.com/scenaries.html |date=20070726094957 }} A photographic mkabala na uzuri wa Kenya.
*[https://www.georgenjogu.com/ Kenyan Money News] {{Wayback|url=https://www.georgenjogu.com/ |date=20190806051930 }} Mkusanyiko wa Kazi kutoka kenya.
* [http://www.education.nairobi-unesco.org/ UNESCO Nairobi Office - Sekta ya Elimu Clearinghouse] {{Wayback|url=http://www.education.nairobi-unesco.org/ |date=20100331001952 }}
* [[Wikia:Solarcooking:Kenya|Solar kupikia historia na maendeleo ya hivi karibuni nchini Kenya]]
* [https://www.plussizeexpert.com/ Plus Size Expert] {{Wayback|url=https://www.plussizeexpert.com/ |date=20180226115134 }} Mkusanyiko wa habari kutoka Kenya.
{{Hoja Kuhusu Kenya}}
{{Afrika}}
{{African Union}}
{{mbegu-jio-Afrika}}
[[Jamii:Kenya|*]]
[[Jamii:Nchi za Afrika]]
[[Jamii:Afrika ya Mashariki]]
[[Jamii:Jumuiya ya Madola]]
[[Jamii:Jumuiya ya Afrika Mashariki]]