Kiumbehai

Sifongo-bahari ni mfano wa viumbehai katika kundi la eukaryota

Kiumbehai ni kitu chochote kilichoumbwa na kuwa na uhai, kama vile binadamu, mnyama, mmea au bakteria.

Kwa upande mmoja viumbehai ni molekuli za mata jinsi ilivyo kwa vitu vingine, kwa mfano udongo, mawe, fuwele au hewa. Kwa upande mwingine mata hii ina mfumo wenye tabia mbalimbali ambazo kwa pamoja zinaunda uhai kama vile uwezo wa kuzaa, kukua na umetaboli (uwezo wa kujenga au kuvunja kemikali mwilini).

Hata kama sayansi haijajua kikamilifu uhai ni nini inatambua jumla ya tabia hizo kama dalili za uhai.

Kiumbehai kinaweza kuwa na seli moja (kama bakteria kadhaa) au kuwa na seli milioni kadhaa kama mwanadamu.

Viumbehai vyenye seli moja tu ni vidogo sana: havionekani kwa jicho bali kwa hadubini tu.

Sifa za viumbehai

Kiumbehai ni kiumbe chenye uwezo wa kuzaliana, kukua, kula, kujongea, kuhisi, kupumua, kutoa taka za mwili. Ni lazima awe na sifa hizo ambazo zinaweza kufafanuliwa kama ifuatavyo:

1. kukua: ni ongezeko la kudumu la sura ya mwili na ukubwa wake. Viumbehai hukua na wanahitaji chakula chenye virutubishi vyote (mlo kamili) ili waweze kukua.

2. kuzaliana: kuzaa au kuzaliana ni mchakato wa kibiolojia ambao viumbe wapya - "uzao" - hutolewa kutoka kwa wazazi wao. Uzazi ni kipengele cha msingi cha uhai wote unaojulikana; kila kiumbe binafsi kipo kama matokeo ya uzazi.

3. kula: kula (pia inajulikana kama kuteketeza) ni kumeza chakula, kwa kawaida kutoa viumbe heterotrofu kwa nishati na kuruhusu ukuaji. Wanyama na heterotrofu nyingine wanapaswa kula ili waweze kuishi - "carnivores" kula wanyama wengine, "herbivores" kula mimea, "omnivores" hutumia mchanganyiko wa mimea na wanyama, na "detritivores" kula maozo. Fungi hupunguza vitu vya kikaboni nje ya miili yao kinyume na wanyama ambao humba chakula chao ndani ya miili yao. Kwa wanadamu, kula ni shughuli ya maisha ya kila siku.

4. kujongea: ni kitendo cha kubadilisha eneo au mahali alipo kiumbe huyo

5. kuhisi: ni mchakato wa kukandamiza kwa mujibu wa viumbe vya vyema ni nyeti na ina viungo vitano vya mwili kwa ajili ya hisia ambavyo ni macho, masikio, ngozi, ulimi na pua. Pua inatumika kunusia, macho yanatumika kuangalia, ulimi unatumika katika kuonja, ngozi inatumika katika kuhisi na masikio yanatumika katika kusikiliza.

6. kupumua: kupumua (au uingizaji hewa) ni mchakato wa kusonga hewa ndani na nje ya mapafu ili kuwezesha kubadilishana gesi na mazingira ya ndani, hasa kwa kuleta oksijeni na kusafirisha kabonidaioksaidi.

7. kutoa taka za mwili: ni mchakato ambao taka za kimetaboliki na vitu vingine visivyofaa vinaondolewa kutoka kwa viumbe. Katika vimelea hii hasa hufanywa na mapafu, figo na ngozi. Hii ni kinyume na usiri, ambapo dutu hii inaweza kuwa na kazi maalumu baada ya kuacha kiini. Utoaji taka mwili ni mchakato muhimu katika aina zote za uhai. Kwa mfano, katika mkojo wa wanyama hufukuzwa kwa njia ya urethra, ambayo ni sehemu ya mfumo wa msamaha. Katika viumbe vya seli moja, taka hutolewa moja kwa moja kupitia uso wa seli.

Aina za viumbehai

Wataalamu wamegawa viumbehai katika makundi matatu kufuatana na muundo wao wa ndani:

Bakteria na
Archaea ni viumbehai wenye seli moja wasio na kiini cha seli; wote wanaitwa pia Prokaryota
Eukaryota ni viumbehai wenye kiini cha seli. Wanyama, mimea na fungi huhesabiwa humo.

Makundi hayo huitwa domeni 3 za uainishaji wa kisayansi.

Virusi viko kati ya viumbehai na vitu visivyo hai; wataalamu wengine husema havistahili kuitwa "viumbehai" kwa sababu haviwezi kuzaa pekee yake, haina umetaboli wake bali unategemea kuingia ndani ya seli na kutumia nafasi za seli kwa kuzaa kwake.

Viungo vya nje

Links for Middle School students Archived 21 Juni 2008 at the Wayback Machine.
Kuhusu kiumbehai kikubwa na kizee kuliko vyote duniani

Makala hii kuhusu mambo ya biolojia bado ni mbegu.
Je, unajua kitu kuhusu Kiumbehai kama historia yake au mahusiano yake na mada nyingine?
Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa?
Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.