Wasotho

Wasotho (matamshi: /ˈsuːtuː/, watu; pia wanajulikana kama Basuto au Basotho, /bæˈsuːtuː/) ni taifa la Kibantu asilia kusini mwa Afrika. Waligawanyika katika makabila tofauti kwa muda, kutokana na migogoro ya kikanda na ukoloni, ambayo ilisababisha Basotho wa kisasa, ambao wameishi eneo la Lesotho, Afrika Kusini tangu karne ya 5.

Utambulisho wa Basotho wa kisasa ulitokana na diplomasia iliyokamilika ya Moshoeshoe I, ambaye aliunganisha koo tofauti za asili ya Wasotho-Tswana ambayo ilikuwa imetawanyika kusini mwa Afrika mwanzoni mwa karne ya 19. Basotho wengi leo wanaishi Lesotho au Afrika Kusini, kwani eneo la Orange Free State hapo awali lilikuwa sehemu ya taifa la Moshoeshoe (sasa Lesotho).

Historia

Historia ya kale

Watu wanaozungumza Kibantu walikuwa wameishi katika eneo ambalo sasa ni Afrika Kusini kufikia mwaka wa 500 BK. Kutengana na Watswana kunakisiwa kuwa kulifanyika kufikia karne ya 14. Marejeleo ya kwanza ya kihistoria kwa Basotho ni ya karne ya 19. Kufikia wakati huo, mfululizo wa falme za Basotho zilifunika sehemu ya kusini ya nyanda za juu (Mkoa wa Jimbo Huru na sehemu za Gauteng). Jamii ya Basotho iligatuliwa sana, na kupangwa kwa misingi ya koo zilizopanuliwa, ambazo kila moja ilitawaliwa na Chifu.

Karne ya 19

Katika miaka ya 1820, wakimbizi kutoka upanuzi wa Wazulu chini ya Shaka walikutana na watu wa Basotho wanaoishi kwenye eneo la juu. Mnamo mwaka 1823, shinikizo lilisababisha kikundi kimoja cha Basotho, Kololo, kuhamia kaskazini. Walihama kupita Kinamasi cha Okavango na kuvuka Zambezi hadi Barotseland, ambayo sasa ni sehemu ya Zambia. Mnamo mwaka 1845, Wakololo waliteka Barotseland.

Wakati huo huo, Wazuru walianza kuvamia eneo la Basotho. Baada ya Ukoloni wa Cape kukabidhiwa kwa Uingereza katika hitimisho la Vita vya Napoleon, wakulima waliamua kuondoka kutoka koloni la zamani la Uholanzi ambao waliitwa voortrekkers ("safari kubwa") na kuhamia bara ambako hatimaye walianzisha sera huru.

Wakati wa maendeleo haya, Moshoeshoe I alipata udhibiti wa falme za Basotho za nyanda za juu kusini. Alisifiwa ulimwenguni kote kama mwanadiplomasia stadi na mwanamkakati, alivifinyanga vikundi vya wakimbizi vilivyotofautiana vilivyotoroka Difaqane hadi kuwa taifa lenye mshikamano. Uongozi wake uliruhusu taifa lake dogo kustahimili vikwazo vilivyoharibu falme nyingine asilia za Afrika Kusini katika karne ya 19, kama vile Mfecane wa Zulu, upanuzi wa ndani wa wapiganaji na mipango ya Ofisi ya Kikoloni.

Mnamo mwaka 1822, Moshoeshoe alianzisha mji mkuu huko Butha-Buthe, mlima unaoweza kulindwa kwa urahisi katika safu ya milima ya Drakensberg ya kaskazini, na hivyo kuweka misingi ya Ufalme wa Lesotho. Mji mkuu wake baadaye ulihamishwa hadi Thaba Bosiu.

Ili kukabiliana na vikundi vya voortrekker vilivyovamia, Moshoeshoe alihimiza utendaji wa wamishenari wa Ufaransa katika ufalme wake. Wamishenari waliotumwa na Jumuiya ya Wamishenari ya Kiinjili ya Paris walimpa Mfalme shauri la mambo ya kigeni na kusaidia kuwezesha ununuzi wa silaha za kisasa.

Kando na kufanya kazi kama mawaziri wa serikali, wamishenari (hasa Casalis na Arbousset) walicheza jukumu muhimu katika kuainisha othografia ya Sesotho na kuchapisha nyenzo za lugha ya Kisotho kati ya 1837 na 1855. Tafsiri ya kwanza ya Biblia ya Kisotho ilionekana mwaka wa 1878.

Mnamo mwaka 1868, baada ya kupoteza maeneo ya tambarare ya magharibi kwa Wazuru wakati wa Vita vya Jimbo Huru-Basotho, Moshoeshoe alifanikiwa kukata rufaa kwa Malkia Victoria kutangaza Basutoland (Lesotho ya kisasa) kama ulinzi wa Uingereza. Kwa hiyo, utawala wa Uingereza ulianzishwa huko Maseru, eneo la mji mkuu wa sasa wa Lesotho. Machifu wa eneo hilo waliendelea kuwa na mamlaka juu ya mambo ya ndani, huku Uingereza ikiwajibika kwa masuala ya kigeni na ulinzi.

Mnamo mwaka 1869, Waingereza walifadhili mchakato wa kuweka mipaka ya Basutoland. Ingawa koo nyingi zilikuwa na eneo ndani ya Basutoland, idadi kubwa ya wasemaji wa Kisotho waliishi katika maeneo yaliyotengwa kwa Jimbo Huru la Orange, jamhuri huru ya voortrekker iliyopakana na ufalme wa Basotho.

Karne ya 20

Ulinzi wa Uingereza ulihakikisha kwamba majaribio ya mara kwa mara ya Orange Free State, na baadaye Jamhuri ya Afrika Kusini, kuchukua sehemu au Basutoland yote hayakufaulu. Mnamo mwaka 1966, Basutoland ilipata uhuru wake kutoka kwa Uingereza, na kuwa Ufalme wa Lesotho.

Lesotho inazungumzwa sana katika bara zima kutokana na uhamiaji wa ndani. Ili kuingia katika uchumi wa fedha, wanaume wa Basotho mara nyingi walihamia miji mikubwa nchini Afrika Kusini kutafuta ajira katika sekta ya madini. Wafanyakazi na wahamiaji kutoka Free state walisaidia kuieneza Lesotho hadi maeneo ya mijini ya Afrika Kusini. Inakubalika kwa ujumla kwamba kazi ya wahamiaji ilidhuru maisha ya familia ya wasemaji wengi wa Kisotho kwa sababu watu wazima (hasa wanaume) walitakiwa kuziacha familia zao katika jamii maskini huku wao wakiajiriwa katika miji ya mbali.

Majaribio ya serikali ya ubaguzi wa rangi kuwalazimisha wazungumzaji wa lugha ya Kisotho kuhamia nchi walizotengewa zilikuwa na athari ndogo kwa mifumo yao ya makazi. Idadi kubwa ya wafanyakazi waliendelea kuondoka katika maeneo ya kitamaduni ya Black makazi. Wanawake walivutiwa na kuajiriwa kama wafanyikazi wa kilimo au wa nyumbani wakati wanaume kwa kawaida walipata ajira katika sekta ya madini.

Kwa upande wa dini, jukumu kuu ambalo wamishenari wa Kikristo walicheza katika kumsaidia Moshoeshoe I kupata ufalme wake lilisaidia kuhakikisha kuwa Wasotho wameenea katika Ukristo. Leo, idadi kubwa ya wazungumzaji wa Kisotho hufuata aina ya Ukristo ambayo inachanganya vipengele vya itikadi za jadi za Kikristo na imani za mahali hapo, za kabla ya Magharibi. Modimo ("Mungu") anatazamwa kama kiumbe mkuu ambaye hawezi kufikiwa na wanadamu. Wahenga wanaonekana kama waombezi kati ya Modimo na walio hai, na upendeleo wao lazima uongezwe kupitia ibada na uchaji. Rasmi, idadi kubwa ya wakazi wa Lesotho ni Wakatoliki.

Moyo wa Basotho ni jimbo la Free State nchini Afrika Kusini na nchi jirani ya Lesotho. Maeneo haya mawili kwa kiasi kikubwa yana umaskini na maendeleo duni. Wazungumzaji wengi wa Kisotho wanaishi katika hali ngumu ya kiuchumi, lakini watu wanaoweza kupata ardhi na ajira ya kudumu wanaweza kufurahia maisha ya juu zaidi. Wamiliki wa ardhi mara nyingi hushiriki katika shughuli za kilimo cha kujikimu au biashara ndogo ndogo. Hata hivyo, malisho kupita kiasi na usimamizi mbaya wa ardhi ni matatizo yanayoongezeka.

Idadi ya watu

Uvutio wa maeneo ya mijini haujapungua, na uhamiaji wa ndani unaendelea leo kwa watu wengi weusi waliozaliwa Lesotho na maeneo mengine ya mioyo ya Basotho. Kwa ujumla, mifumo ya ajira miongoni mwa Basotho inafuata mifumo sawa na jamii pana ya Afrika Kusini. Sababu za kihistoria husababisha ukosefu wa ajira miongoni mwa Wasotho na Waafrika Kusini wengine Weusi kubakia juu.

Asilimia ya wazungumzaji wa Kisotho kote Afrika Kusini:

- Mkoa wa Gauteng: 13.1%

- Atteridgeville: 12.3%

- Manispaa ya Jiji la Johannesburg: 9.6%

- Soweto: 15.5%

- Manispaa ya Metropolitan ya Ekurhuleni: 10.02%

- Katlehong: 22.4

- Manispaa ya Wilaya ya Sedibeng: 46.7

- Manispaa ya Wilaya ya West Rand: 10.8%

- Manispaa ya Mitaa ya Midvaal: 27.9%

- Jimbo Huru: 64.2%

- Bloemfontein: 33.4%

Lugha

Lugha ya Basotho inarejelewa kama Sesotho, isiyojulikana sana kama Sesotho sa borwa. Maandishi mengine yanaweza kurejelea Sesotho kama "Kisotho cha Kusini" ili kukitofautisha na Kisotho cha Kaskazini, ambacho pia huitwa Sepedi.

Sesotho ni lugha ya kwanza ya watu milioni 1.5 nchini Lesotho, au 85% ya watu wote. Ni mojawapo ya lugha mbili rasmi nchini Lesotho, nyingine ikiwa Kiingereza. Lesotho inafurahia mojawapo ya viwango vya juu zaidi vya watu wanaojua kusoma na kuandika barani Afrika, huku 59% ya watu wazima wakijua kusoma na kuandika, hasa katika Sesotho.

Sesotho ni mojawapo ya lugha kumi na moja rasmi za Afrika Kusini. Kulingana na Sensa ya Kitaifa ya Afrika Kusini ya mwaka 2011, karibu watu milioni 4 huzungumza Sesotho kama lugha ya kwanza, ikiwa ni pamoja na 62% ya wakaazi wa Jimbo la Free State. Takriban 13.1% ya wakazi wa Gauteng wanazungumza Sesotho kama lugha ya kwanza. Katika Mkoa wa Kaskazini-Magharibi, 5% ya watu huzungumza Sesotho kama lugha ya kwanza, pamoja na msongamano wa wazungumzaji katika eneo la Maboloka. Asilimia tatu ya watu wa Mpumalanga huzungumza Sesotho kama lugha ya kwanza, huku wazungumzaji wengi wakiishi katika eneo la Standerton. Asilimia mbili ya wakazi wa Eastern Cape wanazungumza Sesotho kama lugha ya kwanza, ingawa wanapatikana zaidi katika sehemu ya kaskazini ya jimbo hilo.

Kando na Lesotho na Afrika Kusini, watu 60,000 huzungumza Kisilozi (jamaa wa karibu wa Sesotho) nchini Zambia.Zaidi ya hayo, wasemaji wachache wa Sesotho wanaishi Botswana, Eswatini na Ukanda wa Caprivi wa Namibia. Hakuna takwimu rasmi za matumizi ya lugha ya pili zinazopatikana, lakini makadirio moja ya kihafidhina ya idadi ya watu wanaozungumza Kisotho kama lugha ya pili (au baadaye) ni milioni 5.

Sesotho hutumika katika anuwai ya mazingira ya kielimu kama somo miongoni mwa masomo na kama nyenzo ya kufundishia. Inatumika katika njia zake za mazungumzo na maandishi katika nyanja zote za elimu, kuanzia shule ya awali hadi masomo ya udaktari. Hata hivyo, idadi ya nyenzo za kiufundi (k.m. katika nyanja za biashara, teknolojia ya habari, sheria, sayansi na hesabu) katika lugha bado ni ndogo.

Sesotho imekuza uwepo mkubwa wa vyombo vya habari tangu mwisho wa ubaguzi wa rangi. Lesedi FM ni idhaa ya redio ya Kisotho ya saa 24 inayoendeshwa na Shirika la Utangazaji la Afrika Kusini (SABC), inayotangaza kwa Sesotho pekee. Kuna vituo vingine vya redio vya kikanda kote Lesotho na Free State. Taarifa za habari za Kisotho za nusu saa zinatangazwa kila siku kwenye chaneli ya SABC ya bila malipo hadi hewani SABC 2. Kitangazaji cha Televisheni Huru cha eTV pia huangazia taarifa ya kila siku ya nusu saa ya Sesotho. SABC na kundi la eTV hutengeneza vipindi mbalimbali vinavyoangazia mazungumzo ya Sesotho.

Nchini Lesotho, Huduma ya Kitaifa ya Utangazaji ya Lesotho inatangaza hadi Afrika Kusini kupitia mtoa huduma wa Televisheni ya kulipia ya satelaiti, DStv.

Magazeti mengi nchini Lesotho yameandikwa kwa Sesotho au zote mbili za Sesotho na Kiingereza. Hakuna magazeti kamili ya Afrika Kusini katika Sesotho isipokuwa majarida ya kikanda huko Qwaqwa, Fouriesburg, Ficksburg, na pengine miji mingine ya Free State.

Kwa sasa, jarida kuu la Afrika Kusini la Bona linajumuisha maudhui ya Kisotho. Tangu kuratibiwa kwa othografia ya Sesotho, kazi za fasihi zimetolewa katika Sesotho. Fasihi mashuhuri ya lugha ya Sesotho ni pamoja na epic Chaka ya Thomas Mofolo, ambayo imetafsiriwa katika lugha kadhaa zikiwemo Kiingereza na Kijerumani.

Mavazi

Basotho wana vazi la kipekee la kitamaduni. Hii ni pamoja na mokorotlo, kofia ya conical na kisu kilichopambwa juu ambacho huvaliwa tofauti kwa wanaume na wanawake. Blanketi la Basotho mara nyingi huvaliwa mabegani au kiunoni na humlinda mvaaji dhidi ya baridi. Ingawa Wasotho wengi huvaa mavazi ya kimagharibi, mara nyingi mavazi ya kitamaduni huvaliwa juu yao.

Wafugaji wa Basotho

Basotho wengi wanaoishi vijijini huvaa mavazi yanayoendana na maisha yao. Kwa mfano, wavulana wanaochunga Ng'ombe katika maeneo ya vijijini ya Free State na Lesotho huvaa blanketi la Basotho na buti kubwa za mvua (gumboots) kama kinga dhidi ya eneo lenye unyevunyevu la milima. Wavulana wa mifugo pia mara nyingi huvaa balaklava ya sufu au kofia mwaka mzima ili kulinda nyuso zao kutokana na joto la baridi na upepo wa vumbi.

Wanawake wa Basotho

Wanawake wa Basotho kwa kawaida huvaa sketi na nguo ndefu za rangi angavu na mifumo, pamoja na blanketi za kitamaduni kiunoni. Katika hafla maalum kama sherehe za harusi, huvaa Seshoeshoe, vazi la kitamaduni la Basotho. Nguo za kitamaduni za mitaa zinatengenezwa kwa kitambaa cha rangi na lafudhi ya Ribbon inayopakana na kila safu. Wanawake wa Kisotho mara nyingi hununua nyenzo hii na kuifanya iwe na mtindo sawa na mavazi ya Afrika Magharibi na Mashariki.

Mara nyingi wanawake hufunga kitambaa kirefu cha chapa au blanketi ndogo kiunoni mwao, iwe kama sketi au vazi la pili juu yake. Hii inajulikana kama kanga, na inaweza kutumika kubeba watoto wachanga mgongoni.

Nguo maalumu

Nguo maalum huvaliwa kwa matukio maalum kama ibada ya kufundwa na sherehe za uponyaji wa jadi.

Kwa Lebollo la basadi, au sherehe ya kutawazwa kwa msichana, wasichana huvaa kanga ya kiuno yenye shanga inayoitwa thethana inayofunika kiuno, hasa sehemu ya kunyata na sehemu ya matako. Pia huvaa mablanketi ya kijivu na sketi za ngozi ya mbuzi. Nguo hizi huvaliwa na wasichana wadogo na wanawake, hasa mabikira.

Kwa Lebollo la banna, au sherehe ya kutawazwa kwa mvulana, wavulana huvaa kitambaa kiunoni kinachoitwa tshea pamoja na blanketi za rangi. Mavazi haya ya kitamaduni mara nyingi huunganishwa na vitu vya kisasa zaidi kama miwani ya jua.

Waganga wa jadi wa Kisotho huvaa bandoli ambayo ina nyuzi zilizotengenezwa kwa ngozi, mishipa au shanga zinazounda msalaba kwenye kifua. Bandolier mara nyingi huwa na mifuko ya dawa zilizounganishwa kwake kwa ajili ya mila maalum au ulinzi wa kimwili / kiroho. Inaaminika kwamba watu wa San walichukua vazi hili la bandolier kwa waganga wakati ambapo Basotho na San walifanya biashara na kuendeleza mahusiano kupitia biashara, ndoa na urafiki. Matumizi ya watu wa San ya bandolier yanaweza kuonekana katika michoro yao ya miamba ya miaka ya 1700.

Watu mashuhuri

Siasa

- Moshoeshoe I - Mwanzilishi wa taifa la Basotho

- Moshoeshoe II - Mfalme wa Lesotho

- Letsie III - Mfalme Mtawala wa Basotho

- Malkia 'Masenate Mohato Seeiso - malkia wa Lesotho

- Pakalitha Mosisili - Waziri Mkuu wa zamani wa Lesotho

- Epainette Mbeki - Mwanaharakati wa kupinga ubaguzi wa rangi wa Afrika Kusini na mama wa rais wa zamani Thabo Mbeki wa Afrika Kusini

- Tom Thabane - Waziri Mkuu wa zamani wa Lesotho

- Ntsu Mokhehle - Waziri Mkuu wa zamani wa Lesotho

- Leabua Jonathan - Waziri Mkuu wa zamani wa Lesotho

- Mosiuoa Lekota - Mwanaharakati wa kupinga ubaguzi wa rangi wa Afrika Kusini, Mbunge. Na Rais wa sasa wa COPE

- Hlaudi Motsoeneng - mtangazaji wa redio na mtendaji mkuu wa utangazaji wa Afrika Kusini

Burudani

- Steve Kekana - Mwanamuziki wa Afrika Kusini

- Joshua Pulumo Mohapeloa - Mtunzi wa muziki

- Lira - mwimbaji wa Afrika Kusini

- Yvonne Chaka Chaka - mwimbaji wa Afrika Kusini

- Maleh - mwimbaji mzaliwa wa Lesotho

- Michael Mosoeu Moerane - mtunzi wa muziki wa kwaya

- Mpho Koaho - mwigizaji mzaliwa wa Kanada wa ukoo wa Kisotho

- Terry Pheto - mwigizaji wa Afrika Kusini

- Sankomota - bendi ya Lesotho Jazz

- Thebe Magugu - Mbunifu wa mitindo wa Afrika Kusini

- Kamo Mphela - Mcheza densi wa Afrika Kusini

- Fana Mokoena – mwigizaji wa Afrika Kusini na Mbunge wa Wapigania Uhuru wa Kiuchumi

- Tshepo "Howza" Mosese - mwigizaji na mwanamuziki wa Afrika Kusini

- Kabelo Mabalane - Mwanamuziki wa Afrika Kusini na theluthi moja ya kundi la Kwaito la Tkzee

Michezo

- Khotso Mokoena - Mwanariadha (Rukia ndefu)

- Steve Lekoelea - Mchezaji wa zamani wa mpira wa miguu wa Orlando Pirates

- Aaron Mokoena - Mchezaji wa zamani wa kandanda wa Jomo Cosmos, Blackburn Rovers, na Portsmouth FC

- Thabo Mooki - Mchezaji wa zamani wa kandanda wa Kaizer Chiefs na Bafana Bafana

- Abia Nale - Mchezaji wa zamani wa kandanda wa Kaizer Chiefs

- Lebohang Mokoena - Mchezaji kandanda wa Moroka Swallows

- Jacob Lekgetho

- Lehlohonolo Seema – Mwanasoka mstaafu, Kocha wa Chippa United

- Kamohelo Mokotjo – Mchezaji mpira

- Lebohang Maboe - Mchezaji kandanda wa Mamelodi Sundowns