Tazama chanzo cha Sayari

[[Picha:Solar_planets.jpg|thumb|upright|Sayari za [[mfumo wa jua]] letu; [[ukubwa]] unaonyesha [[uwiano]] halisi kati ya sayari lakini [[umbali]] kati ya sayari hauonyeshwi.]]
'''Sayari''' (kwa [[Kiingereza]] ''planet'') ni [[Kiolwa cha angani|kiolwa kikubwa cha angani]] kinachozunguka [[jua]] (au nyota nyingine) na kung'aa kutokana na [[nuru]] ya jua iliyoakisiwa, tofauti na [[nyota]] na jua zinazong'aa peke yake. Kwa [[macho]] inaonekana kama nyota, lakini baada ya kuitazama kwa muda wa [[mwaka]] inaonekana inabadilisha mahali pake angani, tofauti na nyota kwa jumla. Tofauti kubwa kati ya sayari na [[nyota]] ni kwamba, nyota ukiitazama inametameta ila sayari haiwezi.

==Jina==
[[Jina]] la [[Kiswahili]] "sayari" lina [[asili]] yake katika [[neno]] la [[Kiarabu]] '''<big>كوكب سيار</big>''' ''kaukab sayar'' "nyota inayosogea" <ref>kutoka chanzo سير ''sair'' "kutembea, kusafiri" </ref>. Neno hilo la Kiarabu linalingana au ni [[tafsiri]] ya neno la [[Kigiriki]] πλανήτης ''planetes'' (lenye maana ya "yenye kusogea") ambalo ni asili ya jina "planet" kwa [[Kiingereza]] na [[lugha]] nyingine za [[Ulaya]].

Tangu zamani watazamaji wa [[anga]] katika [[tamaduni]] mbalimbali walitambua ya kwamba nyota kwa kawaida hukaa mahali pamoja lakini nyota chache zinabadilisha polepole mahali pake kati ya nyota nyingine zikifuata [[njia]] zinazorudia kila [[mwaka]]. Nyota hizo ziliitwa "nyota zinazosogea".

==Ufafanuzi wa sayari==
Zamani kulikuwa na sayari [[tano|5]] tu zilizoonekana angani kwa macho matupu kama nyota zinazobadilisha mahali<ref>Hizi ni Utaridi, Zuhura, Mirihi, Mshtarii na Zohali. Pale mwanzoni, kabla ya uchunguzi wa [[Kopernikus]], haikueleweka ya kwamba Dunia ni sayari sawa na hizo nyingine.</ref>. Tangu kupatikana kwa mitambo kama [[darubini]] miaka 400 iliyopita idadi ya violwa angani vyenye miendo ya pekee imeongezeka sana lakini imeonekana pia kuna tofauti kubwa sana kati ya violwa hivi.

Hivyo [[wataalamu]] wa [[Umoja wa kimataifa wa astronomia]] (IAU) walikubaliana mwaka [[2006]] kuhusu [[ufafanuzi]] wa sayari. Kiolwa cha angani kinahesabiwa kuwa sayari kama kinatimiza masharti matatu:<ref>[http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0603 Azimio 5A ya IAU ya 2006]  "The IAU members gathered at the 2006 General Assembly agreed that a "planet" is defined as a celestial body that (a) is in orbit around the Sun, (b) has sufficient mass for its self-gravity to overcome rigid body forces so that it assumes a hydrostatic equilibrium (nearly round) shape, and (c) has cleared the neighbourhood around its orbit." Tangazo kwenye Tovuti ya IAU, IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes, iliangaliwa Mei 2016 </ref>

*(a) kama linazunguka [[jua]] kwenye [[obiti]] yake

*(b) kama [[masi]] na [[graviti]] yake zinatosha kufikia [[umbo]] linalofanana na [[tufe]] 

*(c) kama ni kiolwa tawala cha obiti yake na hivyo limeondoa violwa vingine kwenye obiti kwa graviti yake.

Ufafanuzi huo uliamuliwa kwa [[kura]] hata kama wanaastronomia wengine hawakukubali. Azimio hili liliondoa hadhi ya sayari kwa [[Pluto]] <ref>Pia na violwa vingine kama vile Ceres, [[2 Pallas|Pallas]], [[3 Juno|Juno]] na [[4 Vesta|Vesta]]. Hizi nne zilitazamwa kuwa sayari tangu kutambuliwa mnamo [[1801]] hadi kuitwa “asteroidi” kwenye [[miaka ya 1850]]. [http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php  When did the asteroids become minor planets? ] {{Wayback|url=http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |date=20070921162818 }}, Hilton, James L. kwenye tovuti ya U.S. Naval Observatory, iliangaliwa mwaka 2008</ref> iliyowahi kutazamwa kuwa sayari katika miaka iliyopita.

Wakati mwingine kuna violwa vingine ambavyo vinavyoitwa pia "sayari" ingawa havitoshelezi masharti yote matatu.

* Violwa vya angani katika [[mfumo wa jua]] letu yenye umbo la kufanana na tufe yasiyolingana na sharti c) huitwa "[[sayari kibete]]" - kwa mfano Pluto.
* Violwa vinavyozunguka nyota nyingine nje ya mfumo wa jua letu, kama yana masi ya kutosha, huitwa "[[sayari za nje]]" (ing. ''[[w:exoplanet|exoplanet]]''). Hadi Mei [[2016]] kuna 2125 zilizotambuliwa  <ref>Schneider, Jean (16 January 2013). "[http://exoplanet.eu/catalog/ Interactive Extra-solar Planets Catalog]". The Extrasolar Planets Encyclopaedia. ilitazamiwa 8 Mei 2016</ref>.
* Violwa vyenye masi ya sayari ambazo si sehemu ya mfumo wa jua lolote lakini zinapita angani zinazoweza kuitwa [[sayari bila nyota]] (ing. [[w:Rogue planet|wandering planets, starless planets]], siku hizi zaitwa pia "planemo").

==Majina ya sayari==
Kwa Kiswahili kuna tofauti kuhusu majina ya sayari kati ya vikundi viwili:
* sayari zinazoonekana kwa macho matupu ambazo ni [[Utaridi]], [[Zuhura]], [[Mirihi]], [[Mshtarii]] na [[Zohali]]. Hizi zilijulikana tangu kale na mabaharia hasa walizitumia kwa kukadiria njia wakiwa baharini mbali na bara. Majina haya yamepokelewa na Waswahili wa Kale kutoka kwa lugha ya Kiarabu pamoja na majina mengi ya nyota.<ref>[[Jan Knappert]], Swahili Islamic poetry, Brill 1971, Vol 1 uk 96-97</ref> Ila sayari ya pili yaani Zuhura ambayo ni sayari inayong'aa kuliko zote pia ina jina la Kibantu ambayo ni Ng'andu ("mwenye kung'aa). Kwa lugha za Ulaya kama Kiingereza, Kifaransa, Kijerumani majina ya sayari za jua letu yanatokana na majina ya [[miungu]] ya [[Roma ya Kale]] au [[Ugiriki ya Kale]].

* sayari zisizoonekana kwa macho kama [[Uranus]] na [[Neptun]] pamoja na [[sayari kibete]] ([[Pluto]]) zilitambuliwa tu bada ya kupatikana kwa mitambo ya [[darubini]]. Hatua hii ya kiteknolojia ilitokea Ulaya na hivyo wataalamu wa Ulaya waliendelea katika desturi ya kutumia majina yenye asili katika lugha za kale [[Kigiriki]] na [[Kilatini]]. Elimu ya sayari hizi za nje zilizokuwa geni kwa mataifa yote mengine ya dunia ilisambaa pamoja na majina ya Kiulaya na hivyo lugha nyingi zinatumia majina haya.  

==Sayari za jua letu==
[[Picha:Sayari za jua letu.jpg|upright=2|thumb|Sayari katika mfumo wa jua,pamoja na nafasi ya  [[1 Ceres|Ceres]]]]
Jua letu lina sayari [[nane]] ambazo ni [[Utaridi]] ''(Mercury)'', [[Zuhura]] (pia: Ng'andu; ''Venus''), [[Dunia]] yetu ''(Earth)'', [[Mirihi]] ''(Mars)'', [[Mshtarii]] ''(Jupiter)'', [[Zohali]] ''(Saturn)'', [[Uranus|Uranusi]] na [[Neptun|Neptuni]]. 

Toka mwaka [[1930]] hadi Agosti [[2006]] [[Pluto]] ilikuwa ikitambulika kama sayari hivyo kufanya idadi ya sayari zinazojulikana kuwa [[tisa]]. Hata hivyo chama chenye [[mamlaka]] juu ya masuala ya sayari na nyota, [[Umoja wa Kimataifa wa Astronomia]] kimetangaza rasmi kuwa Pluto si sayari na kuiita [[sayari kibete]]<ref>[http://www.bbc.com/news/science-environment-33462184 BBC]</ref>. Vitabu vingi vya shule vimebadilishwa kulingana na uamuzi huo, japo bado kuna vitabu ambavyo bado vinaonyesha Pluto kuwa sayari kweli.

Sayari [[tano]] za [[Utaridi]], [[Zuhura]], [[Mirihi]], [[Mshtarii]] na [[Zohari]] <ref>kuhusu majina ya sayari zilizojulikana kwa Waswahili na hivyo kuwa na majina ya asilia linganisha Jan Knappert, Swahili Islamic poetry, Brill 1971, Vol 1 uk 96-97 - taz google booksearch [http://books.google.de/books?id=yzsVAAAAIAAJ&pg=PA97&lpg=PA97&dq=swahili+milky+way&source=bl&ots=TTuUw8pwyY&sig=VpAq9mWXJ-BwDL5w0DwxouIpcGw&hl=de&ei=x9FATPawC4bG4AbppeDXDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBUQ6AEwADgK#v=onepage&q=swahili%20milky%20way&f=false]. <br />
 Menginevyo kuhusu mchangayiko wa majina ya sayari angalia ukurasa wa majadiliano.</ref> huonekana kwa macho kama [[nyota]] angani. Lakini tangu zamani zilitambuliwa kuwa tofauti kwa sababu hazikai mahali palepale kama nyota ya kawaida bali huhamahama angani. Kutokana na tabia hii zimetazamwa mara nyingi kuwa na nguvu za pekee au hata kuwa miungu. [[Unajimu]] umetumia mwendo wa sayari zinazoonekana kwa macho kama msingi muhimu wa makadirio yao.

Sayari nyingine katika [[mfumo wa jua]] zimetambuliwa tangu kutokea kwa [[astronomia]] ya [[sayansi|kisayansi]] kwa [[darubini]]. Hizi ni [[Uranus]] na [[Neptun]]. Katika lugha ya Kiswahili sayari zinazoonekana kwa macho huwa na majina ya asili ya [[Kiarabu]] isipokuwa Zuhura ina jina la [[Kibantu]] la [[Ng'andu]] pamoja na jina la asili ya Kiarabu. Majina mengine ni ya asili ya [[Kilatini]].

Jumla ya jua, sayari zote 8 pamoja na [[mwezi|miezi]] yao, [[sayari kibete]], [[kimondo|vimondo]], [[nyotamkia]] na [[asteroidi]] inaitwa [[mfumo wa jua]].

==Aina za sayari==
Sayari za jua letu hutofautiana kwa ukubwa na muundo. [[Mshtarii]] (Jupiter) ni sayari kubwa na [[masi]] yake ni mara 318 masi ya dunia yetu. Sayari ndogo ni [[Utaridi]] na masi yake ni takriban [[nusu]] ya dunia.

Kutokana na umbali tunatofautisha "sayari za ndani" kuanzia [[Utaridi]] (Mercury) hadi [[ukanda wa asteroidi]], halafu "sayari za nje" kuanzia Mshtarii (Jupiter) hadi Uranus.

Muundo wa sayari ni tofauti; kuna vikundi kulingana na [[mata]] inayojenga sayari:
* '''Sayari za mwamba''': sayari hizi zina muundo unaofanana na dunia yetu; [[asilimia]] kubwa ya masi ni [[mwamba]]. Hizi ni sayari za ndani za mfumo wa jua letu. Zote ni ndogo kuliko sayari za nje.
* '''Sayari jitu za gesi''': sayari hizi kama Mshtarii (Jupiter) na Zohali (Saturn) ni kubwa na zimefanywa na [[hidrojeni]] na [[heli]]. Masi ya Mshtarii ni mara 318 ile ya dunia, Zohali mara 95. Ilhali sayari hizi ni [[baridi]] kutokana na umbali mkubwa na jua, hidrojeni inapatikana kwa kiasi kikubwa katika hali [[mango]] na kwenye sehemu za ndani hidrojeni ina tabia kama [[metali]] kutokana na shinikizo kubwa.
* '''Sayari jitu za barafu''': hizi ni Uranus na Neptun. Ni kubwa kuliko dunia, lakini si kama sayari jitu za gesi; Uranus huwa na masi 14 za dunia, Neptun na masi 17 za dunia. [[Ganda]] la nje ni mchanganyiko wa hidrojeni na [[methani]], na sehemu za ndani ni [[barafu]] ya maji na methani.

==Sayari nje ya mfumo wa jua letu==
Wataalamu wa astronomia wamegundua [[sayari-nje]] ([[ing.]] ''exoplanets'') yaani sayari zilizoko nje ya mfumo wa Jua letu zinazozunguka nyota mbalimbali. Kutokana na umbali mkubwa na matatizo ya utazamaji kwa muda mrefu hakukuwa na uhakika kama nyota kuwa na sayari ni jambo la kawaida angani au kama sayari ni chache tu. 

Tangu 1995 kuwepo kwa sayari-nje kuliweza kukadiriwa kutokana na mabadiliko ya mwendo wa nyota kadhaa yaliyoweza kuelezwa tu kutokana na masi ya karibu inayobadilisha mwendo wa kawaida. Baada ya kuboreshwa kwa vifaa vipimo vya mabadiliko ya mng'aro vimeonyesha mipito ya sayari, maana wakati wa kupita kwa sayari kati ya nyota fulani na mtazamaji duniani sayari inafunika sehemu ya nyota yake, hivyo mng'aro wake unapungua. Kiasi cha mabadiliko ya mng'aro kinaruhusu kukadiria umbali wa sayari na nyota yake na ukubwa wake. Sayari-nje nyingi zimetambuliwa kwa kutumia mbinu huu. Kutokana na maendeleo ya darubini imewezekana tangu mwaka 2004 kutambua sayari-nje kadhaa moja kwa moja lakini idadi yao hadi sasa ni ndogo wa sababu ugunduzi ni vigumu.

Hadi Aprili 2019 kuwepo kwa sayari-nje 4,048 kumethibitishwa na kati ya hizi mifumo ya sayari 659 imetambuliwa ambako kuna zaidi ya sayari moja.<ref>[http://exoplanet.eu/catalog Kamusi ya sayari za nje kwenye intaneti, ilizatamiwa 01 Mei 2018]</ref>

Nyingi kati ya hizo zilikuwa na ukubwa kufanana na Mshtarii au kubwa zaidi. Lakini sayari ndogo zaidi zimetambuliwa pia. <ref name="Encyclopaedia">{{cite web |title=Interactive Extra-solar Planets Catalog |work=[[The Extrasolar Planets Encyclopaedia]] |url=http://exoplanet.eu/catalog.php |last=Schneider |first=Jean |date=10 Septemba 2011 |accessdate=2018-05-01}}</ref>

== Marejeo == 
* {{Marejeo}}

==Viungo vya nje==
* [http://www.iau.org/ Tovuti ya International Astronomical Union]
* http://www.bbc.com/news/science-environment-33462184

{{Mfumo wa jua na sayari zake}}
{{Mbegu-sayansi}}

[[jamii:Sayari|*]]