Tazama chanzo cha Ukristo

[[Picha:Redentor.jpg|thumb|right| ''[[Sanamu ya Kristo mkombozi]]'' huko [[Rio de Janeiro]] ([[Brazil]]) ni [[sanamu]] ya [[Yesu]] kubwa kuliko zote zilizopata kutengenezwa.]]
{{Ukristo}}
'''Ukristo''' (kutoka neno la [[ Kigiriki]] Χριστός, Khristos, ambalo linatafsiri lile la [[Kiebrania]] מָשִׁיחַ, Māšîăḥ, linalomaanisha "Mpakwamafuta" <ref>Neno "Mkristo" (Χριστιανός) lilitumika mara ya kwanza kuhusiana na wafuasi wa Yesu katika [[mji]] wa Antiokia [Mdo 11:26] mwaka [[44]] [[BK]]. Wenyewe walikuwa wanajiita "ndugu", "waamini", "wateule", "watakatifu". Katika mazingira ya [[Kisemiti]] waliendelea na bado wanaendelea kuitwa "Manasara", yaani "Wanazareti" kutokana na jina la [[kijiji]] alikokulia Yesu. Kumbukumbu ya kwanza ya mwandishi ya neno "Ukristo" (Χριστιανισμός) ni katika barua za [[Ignas wa Antiokia]], mwaka [[100]] hivi. See Elwell/Comfort. Tyndale Bible Dictionary, pp. 266, 828.</ref>) ni [[dini]] inayomwamini [[Mungu]] pekee<ref>Taz. Catholic Encyclopedia (article "Monotheism"); William F. Albright, From the Stone Age to Christianity; H. Richard Niebuhr; About.com, Monotheistic Religion resources; Kirsch, God Against the Gods; Woodhead, An Introduction to Christianity; The Columbia Electronic Encyclopedia Monotheism; The New Dictionary of Cultural Literacy, monotheism; New Dictionary of Theology, Paul, pp. 496–99; Meconi. "Pagan Monotheism in Late Antiquity". p. 111f.</ref> kama alivyofunuliwa kwa [[Waisraeli]] katika [[historia ya wokovu]] ya [[Agano la Kale]] na hasa [[Yesu Kristo]] katika [[Agano Jipya]] ambaye ni [[mwanzilishi]] wake katika [[karne ya 1]]. 

Dini hiyo, iliyotokana na ile ya [[Wayahudi]], inalenga kuenea kwa [[binadamu]] wote, na kwa sasa ni [[Ukristo nchi kwa nchi|kubwa]] kuliko zote [[duniani]],<ref>Hinnells, ''The Routledge Companion to the Study of Religion'', p. 441.</ref><ref>{{cite news |title=Study: Christian population shifts from Europe |author=Zoll, Rachel |url=http://www.guardian.co.uk/world/feedarticle/10003271|newspaper=Associated Press |date=December 19, 2011 |accessdate=25 February 2012}}</ref><ref name="PewDec2012">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/files/2014/01/global-religion-full.pdf|title=The Global Religious Landscape: Christianity|publisher=Pew Research Center|date=December 2012|accessdate=2012-07-30|archivedate=2015-09-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924113632/http://www.pewforum.org/files/2014/01/global-religion-full.pdf}}</ref> ikiwa na wafuasi 2,400,000,000 (33% kati ya watu 7.274 bilioni)<ref name="World">33.39% of ~7.2&nbsp;billion world population (under the section 'People') {{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|title=World|publisher=CIA world facts|accessdate=2015-07-09|=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|archivedate=2010-01-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html}}</ref><ref name="gordonconwell.edu">{{cite web|url=http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf|title=Christianity 2015: Religious Diversity and Personal Contact|publisher=gordonconwell.edu|date=January 2015|accessdate=2015-05-29|archivedate=2017-05-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170525141543/http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf|=https://web.archive.org/web/20170525141543/http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf}}</ref><ref name="Major Religions Ranked by Size">{{cite web |url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |title=Major Religions Ranked by Size |publisher=Adherents.com |date= |accessdate=2009-05-05 |archivedate=2013-06-22 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6HZF8Uaqj?url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |=https://web.archive.org/web/20080615140203/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html }}</ref><ref name="Global Christianity">{{cite web |author=ANALYSIS |url=http://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-exec.aspx |title=Global Christianity |publisher=Pewforum.org |date=2011-12-19 |accessdate=2012-08-17 |archive-date=2018-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226061838/http://www.pewforum.org/christian/global-christianity-exec.aspx |dead-url=yes }}</ref>, ambao [[nusu]] ni waamini wa [[Kanisa Katoliki]] na nusu ya pili wamegawanyika kati ya [[Waorthodoksi]] (11.9%) na Waprotestanti (38%) wa [[madhehebu]] mengi sana. 

Karibu wote wanakubali [[Utatu Mtakatifu]], yaani kwamba [[milele]] yote Mungu ni [[nafsi]] [[tatu]] zenye [[umoja]] kamili: [[Baba]], [[Mwana]] na [[Roho Mtakatifu]]. Ni kwa [[jina]] lao kwamba [[Taifa|mataifa]] yote wanahimizwa kubatizwa kwa [[maji]], ili kuzaliwa upya, kadiri ya agizo la Yesu ili kuingizwa katika [[fumbo]] la Mungu pekee kupitia fumbo la kifo na ufufuko wake mwenyewe.

[[Kitabu]] kitakatifu cha Ukristo kinajulikana kama [[Biblia ya Kikristo|Biblia]]. Ndani yake inategemea hasa [[Injili]] na vitabu vingine vya [[Agano Jipya]].

Wakati wa [[Mababu wa Kanisa]] misingi ya [[imani]] ya Ukristo ilifafanuliwa na [[Mitaguso ya kiekumeni]] namna inayokubaliwa na wengi kabisa kati ya Wakristo wa leo. [[nasadiki|Maungamo yao]] yanakiri kwamba Yesu ni [[Mwana wa Mungu]] aliyefanyika mtu ili kuwaokoa [[binadamu]]. Baada ya kuteswa na kuuawa [[Msalaba wa Yesu|msalabani]] alizikwa ila [[Ufufuko wa Yesu|akafufuka]], siku ya tatu akapaa kwa Mungu akishiriki [[mamlaka]] ya Baba hadi [[Ujio wa pili|atakaporudi]] [[Hukumu ya mwisho|kuhukumu waadilifu na wasiotubu]], akiwapa [[tuzo]] au [[adhabu]] ya [[milele]] kadiri ya imani na matendo yao. 

Hivyo, kati ya [[madhehebu]] ya Ukristo, karibu yote yanamkiri [[Yesu]] kuwa kwa pamoja Mungu kweli na mtu kweli: katika [[umoja]] na [[nafsi]] yake ya Kimungu zinapatikana sasa hali hizo zote mbili.

Yote yanamkiri kuwa [[Mwokozi]] wa watu wote, na kuwa ndiye atakayerudi mwishoni mwa [[dunia]] kwa [[hukumu]] ya wote, ingawa maelezo kuhusu jambo hilo yanatofautiana.

Vilevile yote yanamchukua kama [[kielelezo]] cha [[utakatifu]] ambacho - kwa msaada wa [[Roho Mtakatifu]] na wa [[sakramenti]] zilizowekwa na Yesu mwenyewe, kuanzia ile ya [[ubatizo]] - kiwaongoze ndani ya [[Kanisa]] katika [[maadili]] yao maalumu, kuanzia [[unyenyekevu]] na [[upole]] hadi [[upendo]] unaowaenea wote, bila kumbagua yeyote, hata [[adui]].

== Asili ==
Chimbuko la Ukristo ni mtu huyo aliyezaliwa takriban miaka 2000 iliyopita huko [[Mashariki ya Kati]], katika [[kijiji]] cha [[Bethlehemu]] kilichopo hadi hivi leo kwenye mipaka ya [[Palestina]]; alikuwa akiitwa [[Yesu]] wa [[Nazareti]] ([[kijiji]] alikokulia) au [[mwana]] wa [[Yosefu (mume wa Maria)|Yosefu]] [[Seremala|mchonga samani]],[[mama]] yake akifahamika kwa [[jina]] la [[Bikira Maria]].

Kwa kumuita pia [[Kristo]], wafuasi wake walikiri kwamba ndiye aliyetimiza [[utabiri]] wa ma[[nabii]] wa kale, kama unavyopatikana katika [[vitabu]] vya [[Biblia ya Kiebrania]] na [[Deuterokanoni]].

Habari za maisha na mafundisho yake zinapatikana kirefu zaidi katika [[Injili]] nne zilizokubalika, katika [[Agano Jipya]] kwa jumla, lakini pia ziliandaliwa na kutabiriwa na [[Agano la Kale]]. 

== Yesu kama Masiya aliyetarajiwa ==
Ukristo ni matokeo ya [[utume]] wa Yesu, uliopokewa na waliomwamini kuwa ndiye [[Masiya]], yaani [[mkombozi]] aliyetimiliza ahadi za Mungu kwa [[binadamu]]. 

Katika [[kitabu cha Mwanzo]] tunasoma [[utabiri]] wa kuja kwake ulianzia katika [[bustani]] ya [[Edeni]] pale Mungu alipomwambia [[nyoka]], yaani [[shetani]], kuhusu [[mwanamke]] kwamba "uzao wake utakuponda kichwa" ([[Mwa]] 3:15). 

Baadaye [[Abrahamu]], babu wa [[taifa]] la [[Israeli]], kwa [[imani]] na [[utiifu]] wake kwa Mungu, aliahidiwa kwamba katika [[uzao]] wake mataifa yote [[baraka|yatabarikiwa]].

[[Musa]], [[mwanaharakati]] aliyewakomboa watu wa Israeli kutoka [[utumwa]]ni [[Misri]] takribani miaka [[1250 KK]] (kabla ya kuzaliwa kwa Yesu), ndiye [[nabii]] wa kwanza kutabiri wazi kwa niaba ya Mungu ujio wa Masiya au Kristo ([[Kumb]] 18:15-22, hususan mstari 18: "Nitawainulia nabii kama wewe kutoka miongoni mwa ndugu zenu; na nitatia neno langu kinywani mwake na atasema nao yote niliyomwamuru." 

Kuja kwake kulitimia katika Agano Jipya, ambalo ni ukamilifu wa yote yaliyotabiriwa katika [[Agano la Kale]]. Kwani Musa alitumwa kuanzisha Agano la Kale kama maandalizi ya Agano Jipya, akikabidhi mifumo mingi ya nje na ndani kwa watawala na [[waamuzi]] waliomfuatia watakaoshikilia Agano la kusubiri Masiya wakishirikiana na ma[[nabii]] na ma[[kuhani]].

Yesu alizaliwa miaka kama 1800 baada ya Abrahamu. Vitabu vya [[Injili]] vinaeleza matukio na mafundisho ya Yesu ambayo ndiyo mwongozo wa [[imani]] hiyo. [[Maisha]] na [[kazi]] ya Yesu vimeibua mambo mengi katika [[historia]]. Ndiyo sababu [[kalenda]] iliyoenea duniani huhesabu miaka kutoka ujio wake; huu ni [[mchango]] mmojawapo wa Ukristo katika [[ustaarabu]].

== Mafundisho ya msingi ya Yesu ==
[[Picha:Bloch-SermonOnTheMount.jpg|thumb|'''Hotuba ya Mlimani''' kadiri ya [[Carl Heinrich Bloch]]. [[Hotuba ya Mlimani]] inachukuliwa na Wakristo kuwa utimilifu wa [[Torati]] iliyotolewa na [[Musa]] katika [[Mlima Sinai]].]]

Yesu alifanya [[ishara]] za kustaajabisha, au [[miujiza]]. Matokeo ni kwamba, watu wengi wakamwamini. 

[[Nikodemu]], mshiriki mmojawapo wa [[baraza]] la [[Sanhedrini]], ambalo lilikuwa pia [[mahakama kuu]] ya Wayahudi, alivutiwa na kutaka kujua zaidi kuhusu [[siri]] ya miujiza hiyo na [[ujumbe]] kutoka kwa Mungu; kwani yeye alihamasika kuona ishara zile kutoka kwa Mungu.

Yesu akamjibu kwamba hakika mtu hawezi kuingia [[ufalme wa Mungu]] asipozaliwa mara ya pili kwa [[maji]] na [[Roho Mtakatifu]].

Pia akajieleza kuwa [[mpatanishi]] wa [[ulimwengu]] wa [[dhambi]] na Mungu na kwamba kila anayemgeukia kwa [[imani]] hatapotea, bali atarithi [[uzima wa milele]]: alisema mwenyewe ni mfano wa [[nyoka wa shaba]] aliyetengenezwa na Musa. ([[Yoh]] 2:23-3:21; [[Hes]] 21:9).

Akiwa kando ya [[Ziwa la Galilaya]], Yesu alikuta [[umati]] wa watu umekusanyika. Basi akapanda [[mashua]]ni na kuenda mbali kidogo na [[ufuoni]], akaanza kuwafundisha kuhusu [[Ufalme wa mbinguni]] kupitia mfululizo wa [[Mifano ya Yesu|mifano]].

Mmojawapo ni huu ufuatao: "Ufalme wa mbinguni ni kama punje ya [[haradali]] ambayo mtu anaipanda. Ingawa ni [[mbegu]] ndogo sana inakua na kuwa [[mti]] wa [[mboga]] mkubwa kuliko yote. Inakuwa mti ambao [[ndege]] wanauendea, wakipata makao katika matawi yake". ([[Math]] 13:1-52; [[Mk]] 4:1-34; [[Lk]] 8:4-18; [[Zab]] 78:2; [[Isa]] 6:9,10).

== Kanisa siku za mwanzo ==
[[File:Mystic Marriage.jpg|thumb|left|upright|Umoja wa waamini na Kristo ndio lengo la Ukristo.]]
Jumuia ya Wakristo inaitwa [[Kanisa]], yaani "mkusanyiko" kama lilivyotajwa na Yesu mwenyewe hasa katika [[Injili ya Mathayo]] 16:18: "Wewe ndiwe [[Mtume Petro|Petro]] na juu ya mwamba huu, nitalijenga kanisa langu. Wala milango ya kuzimu haitalishinda".

Yesu aliita wengine 11 pamoja na Petro kuunda kundi la [[Mitume wa Yesu|mitume wake]]. Idadi yao ilipangwa kwa kusudi la kudokeza kwamba ndiyo mwanzo mpya wa [[taifa la Mungu]], kama vile watoto 12 wa [[Yakobo Israeli]] walivyokuwa mwanzo wa [[taifa]] lake la kale.

Yesu aliwapa hao [[Thenashara]] [[mamlaka]] ile aliyopewa na [[Mungu Baba]] ili kuokoa watu.

Yesu na wanafunzi wake wa kwanza walikuwa Wayahudi. Yaani walizaliwa katika uzazi wa Abrahamu wakiwa watoto wa Agano lililofanywa kati ya Mungu na taifa lake la Israeli zamani za Musa. 

Wakati wa Yesu Waisraeli hao waliitwa "Wayahudi". Walio wengi waliishi nje ya nchi ya Israeli/Palestina, kutokana na [[vita]] vingi vya zamani vilivyosababisha [[wakimbizi]] kuhamia nchi zenye [[usalama]] zaidi. Jumuiya za Wayahudi zilipatikana katika miji yote mikubwa ya [[Afrika Kaskazini]] (hasa [[Misri]] na [[Libia]]), [[Ulaya Kusini]] na [[Asia Magharibi]] mpaka [[Uajemi]]. 

Kwa upande mmoja Wayahudi walitoka katika [[ukoo]] wa Ibrahimu, hasa waliokaa Israeli/Palestina. Lakini watu wengine wenye asili ya mataifa tofauti waliwahi kujiunga na [[imani]] ya Wayahudi na kuchukua hatua ya kuongoka na [[tohara|kutahiriwa]]. 

Katika mazingira yao Wayahudi walikuwa watu wa pekee waliomshuhudia Mungu mmoja tu. Walikuwa tofauti na wengine kwani hawakushiriki katika [[ibada]] ya [[miungu]] ya [[serikali]], tena walitunza [[utaratibu]] wa [[sabato]] yaani kutotenda kazi siku ya saba. 

Mitume wa Yesu walizunguka awali hasa katika jumuiya za Wayahudi kila mahali walipokwenda. Mwanzoni Kanisa lilionekana kama [[dhehebu]] la Kiyahudi tu. Baada ya kupokea watu kutoka mataifa bila kuwatahiri hali ilibadilika: Kanisa likawa [[taifa la Mungu]] kutoka kwa Wayahudi na kwa Mataifa. 

===Ujio wa [[Roho Mtakatifu]]===
Mara baada ya Yesu kwenda zake katika tukio linalotajwa kupaa kwake mbinguni, wafuasi wake wakarudi [[Yerusalemu]], yapata mwendo wa [[sabato]], na walipoingia huko, wakapanda ghorofani walipokuwa wakikaa [[Mtume Petro]] na [[Mitume wa Yesu|wenzake]]. 

Hata ilipotimia siku ya [[Pentekoste]] walikuwapo wote mahali pamoja. Ukaja [[upepo]] toka juu kama upepo wa nguvu ukienda kasi, ukaijaza nyumba yote waliyokuwa wameketi. Kukatokea na ndimi zilizogawanyikana, kama ndimi za moto uliowakalia kila mmoja wao. Wote wakajazwa na Roho Mtakatifu, wakaanza kusema kwa [[lugha]] nyingine, kama Roho alivyowajalia. ([[Mdo]] 1:12-14, 2:1-4).

Hii ilifuatiwa na Petro na wenzake kuanza kuhubiri [[ufufuko]] wa [[Bwana]] Yesu na hatimaye kugusa watu 3,000 waliokubali kubatizwa siku hiyo. (Mdo 2: 37-40).

===Ustawi wa jumuia ya kwanza ya wafuasi wa Kristo===
Watu walipokuwa wakidumu katika fundisho la mitume, [[sala]], [[ekaristi|kumega mkate]] na katika [[ushirika]], wengi wakaona ishara zao nyingi basi nao wakauza [[mali]] zao, na vitu walivyokuwanavyo, na kugawia watu wote kama kila mtu alivyokuwa na haja. 

Basi, siku zote kwa moyo mmoja walidumu ndani ya [[hekalu]], wakila pamoja na kushiriki kwa moyo mweupe.

Hivyo ndivyo jumuia ilivyozaliwa na kufahamika kama Kanisa. (Mdo 2:42-47).

Kukutanika na kushiriki ma[[fumbo]] makuu, kushukuru na kusifu, pamoja na uwepo wa [[vipaji vya Roho Mtakatifu|vipaji]] na [[karama]] za Roho Mtakatifu, hufanya Kanisa liwe hai.

===Uenezi wa awali wa Kanisa===
[[Ujumbe]] wa Yesu ulienea haraka toka [[Yerusalemu]] hata [[Lida]], [[Yafa]], [[Kaisaria]], [[Samaria]], [[Damasko]] n.k. na kuanzisha jumuia nyingi. 

Nazo jumuia kwa bidii za waamini wa mwanzo zikafika [[Foinike]], [[Kipro]], [[Antiokia]], ambako waliitwa Wakristo kwa mara ya kwanza, kutokana na waamini wa mataifa mengine kuwazidi wale wenye asili ya Kiyahudi (Mdo 11:1-23).

Imani na desturi za mikusanyiko hiyo zenye asili ya Kiyahudi zilitapakaa na hivyo kuanza kusuguana na mapokeo ya jamii mbalimbali zilipopenya. Hii inatokana na ukweli kwamba watu wengi wa siku zile tayari walikuwa na imani zao walizokuwa wakizitunza. 

Basi ukaja wakati ambao Wakristo wakaanza kukosoana kuhusu [[dhamiri]] zao na [[huduma]]. Ndiyo asili ya [[nyaraka]] mbalimbali ambazo zinaunda sehemu muhimu wa Agano Jipya.

==Uongozi wa Kanisa==
Kila [[jumuiya]] inatumia [[mbinu]] zake za [[uongozi]]. Mkuu wa jumuiya ya wanafunzi tangu mwanzo ni Bwana Yesu. Lakini kama kundi ni kubwa kazi ya uongozi ni tofauti. Haiwezekani kufanya kila kitu pamoja watu wakiwa wengi. Ipo lazima ya kugawana [[kazi]] na [[madaraka]]. 

[[Suala]] hili limekuwa muhimu sana katika historia ya Ukristo. Njia mbalimbali za uongozi ambazo zilitafutwa na kujaribiwa zinaonyesha tofauti muhimu kati ya madhehebu mbalimbali. Kwa jumla njia hizo zote zinajaribu kuiga mifano ya ushirika wa kwanza inayopatikana katika Biblia. Vyeo na [[shughuli]] maalumu zilizopo katika Ukristo leo, vina asili na mwanzo katika ugawaji wa madaraka ulivyokuwa wakati wa mitume.

Katika nyaraka za Paulo (ambazo ni maandiko ya kwanza katika Agano Jipya) tunaona hali ya Ukristo mwanzoni kabisa. Paulo anataja mitume, manabii, walimu, wenye vipawa mbalimbali (1Kor 12,28 n.k.), au ma[[askofu]] na ma[[shemasi]], pia [[wazee]]. Kwa jumla hakuna picha kamili ya [[utaratibu]] mmoja uliokuwepo kila mahali. 

Katika ushirika wa kwanza kule Yerusalemu Mitume, yaani ma[[rafiki]] wa Yesu wa karibu waliotumwa naye na kupewa kazi ya kueneza Habari Njema, ndio waliokuwa viongozi. Lakini baada ya muda mfupi kazi zilikuwa nyingi, hivyo wakaongeza "[[Wasaidizi saba]]". Hao saba walishughulikia hasa [[huduma]] za [[upendo]], yaani kuwagawia [[wajane]] na wazee misaada. 

Baada ya Mtume Petro kuhama Yerusalemu, [[Yakobo Mdogo]] ndiye aliyeongoza ushirika huo.

Mwishoni mwa [[karne ya 1]] [[cheo]] cha "Askofu" kiliimarika sana, lakini pia vikundi vya Wakristo wenye vyeo maalumu vya [[utumishi]] vilianza kutokea. Pamoja na Askofu vyeo vya [[Kasisi]] na [[Shemasi]] vilikuwa kawaida. Ma[[shemasi wa kike]] walipatikana pia mwanzoni, lakini walipotea baadaye, kutokana na [[utamaduni]] uliokazia [[kipaumbele]] cha [[wanaume]]. 

Kuanzia mwaka [[100]] hivi Kanisa likaitwa "[[katoliki]]" maana yake Kanisa moja kwa ajili ya nchi zote na watu wote, tofauti na vikundi vilivyojitenga nalo. Kila mji ulikuwa na askofu wake aliyeongoza kanisa. Maaskofu wa eneo au mkoa mmoja walikuwa chini ya [[Askofu Mkuu]]. Maaskofu wa [[Roma]] ([[Ulaya]] hadi Afrika Kaskazini-Magharibi), [[Aleksandria]] ([[Afrika]]) na [[Antiokia]] ([[Asia]]), waliheshimiwa kuliko maaskofu wengine wote wakaitwa "[[Papa]]" na "[[Patriarki]]". Cheo cha Patriarki kilipatikana pia kwa Askofu wa [[Bizanti]] (leo nchini [[Uturuki]]) baada ya ma[[kaisari]] wa Roma kuhamia kule, na vilevile kwa Askofu wa Yerusalemu. 

Katika karne za baadaye vikundi mbalimbali vilianza kupinga kuwapo kwa vyeo maalumu vya utumishi. Walisisitiza zaidi "[[ukuhani]] wa Wakristo wote" maana yake kila Mkristo hushiriki utumishi ulio mmoja tu katika Kanisa. Madhehebu mengine ya Kiprotestanti, yakikumbuka sana matatizo ya utaratibu wa kiaskofu wakati wa [[karne za kati]], yaliona afadhali kuendelea bila cheo hicho. Wakatoliki, Waorthodoksi, Waorthodoksi wa Mashariki pamoja na [[Wamoravian]] na [[Waanglikana]] wamehifadhi [[ngazi]] za kale yaani Uaskofu, Ukasisi na Ushemasi. Nchini [[Tanzania]] [[Walutheri]] pia [[Wabatisti]] wa aina ya A.I.C. wanaheshimu cheo cha Uaskofu. Lakini kimataifa sehemu kubwa ya Walutheri, na hasa [[Wapresbiteriani]] (Reformed) na Wabatisti hawana Askofu, wakisisitiza zaidi [[uwezo]] na [[haki]] ya kila Mkristo kushiriki katika shughuli zote za utumishi akichaguliwa.

[[Imani]] ya Ukristo ni juu ya Yesu. Alikuja kwelikweli hapa duniani. Alichagua kuja katika nchi ile ya Israeli miaka 2000 iliyopita. Akawachagua wanafunzi wake ambao tunawaita "mitume". Hakika alikuwa na maana kufanya hivyo. Mitume ndio waliotekeleza maagizo ya Yesu, "Basi enendeni, mkawafanye mataifa yote kuwa wanafunzi, mkiwabatiza kwa jina la Baba, na Mwana, na Roho Mtakatifu; na kuwafundisha kuyashika yote niliyoamuru ninyi; na tazama, mimi nipo pamoja nanyi siku zote, hata ukamilifu wa dhahari" ([[Math]] 28:19-20). Biblia inatupa habari za aina hii: wale Mitume ni mifano ya Ukristo wetu katika nguvu au [[karama]] zao, lakini pia katika [[udhaifu]] wao.

===Petro===
Petro ni jina lenye maana ya "[[mwamba]]". Alikutana na Yesu akiwa [[mvuvi]], akaendelea kuwa rafiki yake wa karibu sana. Yesu alipokamatwa, Petro alitaka kutumia [[upanga]] wake ili amtetee. Lakini alipoulizwa baadaye kama yeye ni rafiki wa Yesu aliogopa akasema hamjui. 

Katika ushirika wa Yerusalemu alikuwa kiongozi muhimu. Alikuwa Mtume wa kwanza kumpokea katika Kanisa watu wasio Wayahudi bila kudai [[tohara|watahiriwe]] kwanza. Baadaye akawa katika mji mkubwa wa [[Antiokia]]. Katika taarifa ya Luka tunamwona tena Yerusalemu alipokutana na Paulo na kushauriana juu ya kupokea Wapagani katika Ukristo. 

Agano Jipya ina nyaraka mbili zilizoandikwa kwa jina lake. Kumbukumbu ya kale inasema alifika mpaka [[Roma]]. Hapo aliuawa pamoja na Paulo katika mateso ya kwanza ya Wakristo chini ya [[serikali]]. 

Petro ni mfano mzuri wa nguvu na udhaifu katika maisha ya Kikristo. Alikuwa na [[moyo mkuu]] kumtetea Yesu kwa upanga asikamatwe - lakini mpaka siku ile hakuelewa kwamba njia ya Yesu si njia ya [[silaha]]. Alitaka kuwa karibu na Yesu - lakini kwa [[hofu]] akamkana. Alimwingiza katika Kanisa [[jemadari]] Mpagani - lakini baadaye akawaogopa waliosema kwamba Mpagani asiingie katika ushirika mpaka awe ametahiriwa na kuwa Myahudi kwanza. Mwishoni mwa maisha yake Petro akawa [[shahidi]] wa [[damu]] kwa Bwana wake kule Roma akafa msalabani kama Yesu.

[[Kanisa la Roma]] linamkumbuka kama askofu wake wa kwanza. Kila [[Papa]] wa Kanisa Katoliki huitwa "mwandamizi wa Petro" kwani anashika cheo cha Askofu wa Roma kinachoaminika kuwa cha kwanza kati ya maaskofu wote duniani.

===Paulo===
[[File:Inside of Saint Ananias.jpg|thumb|right|Nyumba ya Mt. Anania, [[Damascus]], [[Syria]], ni kati ya zile za kwanza kutumika kwa ibada katika karne ya 1.]]
Paulo hakuwa mfuasi wa Yesu alipokuwa duniani. Alikuwa Myahudi [[Farisayo]] mzaliwa wa [[Tarso]] (mji wa [[Kilikia]], leo nchini [[Uturuki]]). Alikwenda Palestina kwa masomo ya kidini. Tunasikia habari zake alivyohusika na [[kifodini]] cha [[Stefano]] (Mdo 6). 

Baadaye akatumwa na [[Baraza Kuu la Kiyahudi]] kuwatafuta Wayahudi waliojiunga na Ukristo na kuwakamata kama wakosaji. Aliposafiri hadi [[Dameski]] (mji mkuu wa [[Siria]]) kwa ajili hiyo, Yesu alimtokea katika [[ono]] akaongoka kuwa Mkristo. Hivyo mtesaji wa Wakristo akawa [[mhubiri]] mkuu wa Injili. 

Hakuna mwingine kati ya mitume wote aliyesafiri, kuhubiri na kuanzisha shirika kama Paulo. Katika [[safari]] kubwa tatu alizunguka [[Asia Magharibi]] na [[Ulaya Kusini]]. Akaendelea kufundisha shirika alipoondoka kwa njia ya [[barua]] (au [[nyaraka]]). [[Nyaraka za Paulo|Nyaraka zake]] mbalimbali zimehifadhiwa katika Agano Jipya. Katika nyaraka hizo Paulo anaonekana kuwa mtaalamu wa [[Sheria ya Kiyahudi]] ilivyo katika [[Agano la Kale]]. Akatetea kupokea Wapagani katika Kanisa akafundisha jinsi gani [[uhuru]] katika Kristo unavyopita masharti ya sheria ya kale.

Mwishoni akakamatwa kule Yerusalemu akashtakiwa ya kuwa amehatarisha [[amani]]. Kama mzaliwa wa Tarso alikuwa na [[uraia]] wa Roma akadai [[haki]] yake ya kukata [[rufaa]] kule, mbele ya [[Kaisari]]. Akapelekwa Roma (Mdo 28). Hatuna hakika juu ya [[kesi]] yake. Labda alipata nafasi ya kusafiri tena na kuhubiri Injili mpaka [[Hispania]]. Lakini kumbukumbu ya kale inatuambia kwamba aliuawa baada ya Petro kwa kukatwa kichwa katika mateso ya kwanza ya Wakristo ([[64]]-[[68]] BK).

Paulo ni mfano mzuri jinsi gani mtu aliyepinga Injili vikali aliongozwa kuihubiri. Nyaraka zake zinatuonyesha jinsi gani Mkristo anaweza kutumia [[akili]] yake pamoja na imani. Katika maandishi yake tunapata mtu aliyebebwa na imani katika matatizo na mateso makubwa. Anatufundisha kutoangalia Ukristo kama sheria au [[amri]] tu (Fanya! Acha!) bali kama jibu la [[upendo]] la mtu aliyeelewa upendo wa Mungu kwanza.

===Thoma===
Mtume anayekumbukwa sana kule [[India]] ni [[Mtume Thoma|Thoma]] (au: Tomaso) aliyefika mpaka Bara Hindi. [[Kaburi]] lake huonyeshwa katika mji wa [[Madras]]. Mpaka leo wako "Wakristo wa Thoma" kusini-magharibi mwa Bara Hindi. Kwa muda mrefu walikosa mawasiliano na Wakristo wengine waliokuwa mbali, lakini siku hizi wanashiriki katika [[umoja wa Kanisa]] duniani.

==Muhtasari wa historia ya Kanisa==
{{main|Historia ya Kanisa}}
[[File:Ephesus IchthysCrop.jpg|thumb|right|[[Samaki]] ilipata kuwa ishara ya Ukristo, kutokana na jina lake la Kigiriki lililoandikwa hivi huko [[Efeso]], [[Uturuki]].]]
Ukristo ulianza Mashariki ya Kati kama madhehebu ya Uyahudi ukaenea haraka kwa watu wa mataifa mengine mengi ya Asia, Afrika na Ulaya hivi kwamba waamini wenye asili ya Kiyahudi walizidi kuwa asilimia ndogo hasa kufikia mwisho wa [[karne ya 1]]. 

Kwa juhudi za Mitume waliowahi kuchaguliwa na Yesu na za wengineo, hasa Mtume Paulo. 
Ukristo ulienea hasa ndani ya mipaka ya [[Dola la Roma]] na kupokea yaliyo mema kutoka umataduni hasa wa Wagiriki (mashariki) na Walatini (magharibi), bila kukwamishwa na [[dhuluma]] za [[serikali]] zilizodumu kwa [[kwikwi]] miaka karibu 250 ([[64]]-[[313]]).
Hata nje ya dola hilo, Ukristo ulikabiliana na dhuluma, kama vile [[Mesopotamia]] na [[Uajemi]], ambapo ulidumisha zaidi sura asili ya [[Kisemiti]].

Wakati wa maisha ya Mitume, dhuluma zilizotabiriwa na Yesu zilianza kutoka kwa Wayahudi wasiomuamini na kutoka kwa watu wengine. Wa kwanza kuuawa alikuwa Stefano, na kati ya Mitume Yakobo Mkubwa. Kabla ya kufa, wengi kwa kuuawa, mitume waliweka waandamizi wao, ambao kati yao maaskofu mwanzoni mwa karne ya 2 walikuwa wameshika uongozi wa makanisa wakisaidiwa na mapadri na mashemasi. 

Wakati huohuo vitabu vingi vya Kikristo vilivyotungwa katika nusu ya pili ya karne ya 1 vilizidi kuenea na kukusanywa hadi vikaunda Agano Jipya. 

Baada ya hapo vitabu viliendelea kuandikwa kwa kutetea, kutangaza na kufafanua imani sahihi: ndiyo mwanzo wa teolojia kama fani maalumu. Tofauti za ufafanuzi huo, kama zile kati ya shule ya Aleksandria na shule ya Antiokia, ndizo chanzo cha mabishano yaliyochangia mafarakano makubwa yaliyotokea hasa katika [[karne ya 5]], ingawa kuanzia mwaka [[325]] [[mitaguso mikuu]] ilikusanya maaskofu wengi kutoka sehemu mbalimbali ili kumaliza migogoro. Tofauti za [[lugha]] na utamaduni, pamoja na [[utaifa]], zilichangia sana ma[[farakano]].
[[File:Kohrvirab.jpg|thumb|[[Monasteri]] ya [[Khor Virap]] (karne ya 7) ikiwa na [[Mlima Ararat]] nyuma yake, Armenia.<ref name="Armenia"/>]]
Maendeleo mengine muhimu yalipatikana katika [[maisha ya Kiroho]] kwa uanzishaji wa [[umonaki]] wa Kikristo, kwanza katika majangwa ya [[Misri]], halafu sehemu nyingine zote. [[Juhudi]] za watu hao zilichochea waumini wenzao pia kuwa waaminifu katika [[ulimwengu]] uliozidi kuwashawishi badala ya kuwatesa.

Ni kwamba kufikia mwisho wa [[karne ya 4]] Ukristo ulikuwa [[dini rasmi]] ya [[Dola la Roma]] ambalo kabla ya hapo kwa miaka karibu 250 ([[64]]-[[313]]) lilikuwa limeukataza kikatili. Kabla yake [[Armenia]] ilikuwa nchi ya kwanza kupokea Ukristo kama [[dini ya taifa]] ([[301]]). [[Ushindi]] huo ulifanya wengi watamani vyeo ndani ya Kanisa, kwa kuwa viliendana sasa na heshima na [[mali]]: hivyo ubora ulipungua.

Dola la Roma Magharibi lilipozidi kudhoofiwa na uvamizi wa [[Wagermanik]] na makabila mengine yasiyostaarabika, askofu wa Roma kama mchungaji mkuu alilazimika kuwajibika ili kuokoa jahazi. Ndivyo walivyofanya hasa [[Papa Leo I]] na [[Papa Gregori I]]. Kwa juhudi za wamonaki [[Wabenedikto]] na wengineo, ustaarabu wa kale uliokolewa katika vitabu vyake na [[uinjilishaji]] uliendelea katika Ulaya ya Kati.
[[File:Collage-Christian-culture.jpg|thumb|left|upright=1.25|Picha kadhaa zikionyesha Wakristo maarufu na athari ya Ukristo katika utamaduni.]]
Kumbe, uenezi wa [[Uislamu]] kuanzia [[karne ya 7]] ulidhoofisha na pengine kukomesha kabisa Ukristo katika nchi nyingi, ukirudisha nyuma ustawi wa Kanisa lote. Hata hivyo, 
mwanzoni mwa karne ya 8, Uislamu ulizuiwa na [[Wafaranki]] kuenea zaidi Ulaya bara. Kabila hilo kubwa la Kigermanik liliwahi kujiunga na Kanisa Katoliki likawa msaada mkubwa kwa Mapapa. Isipokuwa kwa kuwaachia watawale [[Italia ya Kati]], walisababisha Papa aanze kuwa kama mfalme wa dunia hii, jambo lililoathiri sana majukumu yake ya kiroho hadi mwaka [[1870]]. 

Katika [[Karne za Kati]] Ulaya yote ilikwisha kuwa ya Kikristo. Kutoka huko ulienea, pamoja na [[ustaarabu wa magharibi]] ulioathiriwa sana na Ukristo, katika [[Amerika]] yote na sehemu nyingine za dunia.

== Mafarakano makuu kati ya Wakristo ==
[[Picha:Christianity major branches.svg|upright=1.5|thumb|center||Matawi ya Ukristo yalivyotokea katika [[historia ya Kanisa]]. Upande wa juu ndio Kanisa la Magharibi, upande wa chini Makanisa ya Mashariki. Unene wa mistari haulingani na ukubwa wa madhehebu husika.]]
[[File:Taizé prayer.JPG|thumb|right|Ibada ya pamoja katika [[monasteri]] ya [[Ekumeni|kiekumeni]] [[Taizé]], [[Ufaransa]].]]
Katika historia ndefu ya Ukristo, yalitokea mafarakano mengi, waamini wa Yesu wakizidi kutofautiana. Makundi makubwa zaidi ni: [[Kanisa Katoliki]], Makanisa ya [[Waorthodoksi]] na ya [[Waorthodoksi wa Mashariki]] na [[madhehebu]] ya [[Uprotestanti]]. Hasa tangu mwaka [[1910]] madhehebu mengi yanashiriki juhudi za [[ekumeni]] kwa ajili ya kurudisha umoja wa awali.

=== Wakatoliki ===
Zaidi ya nusu ya Wakristo wote wanashikamana katika [[imani]] na [[sakramenti]] chini ya ma[[askofu]] wenye [[ushirika kamili]] na yule wa [[Roma]], ambaye kwa kawaida anaitwa [[Papa]]. 

Kati yao [[umoja]] unazingatiwa sana kama sifa ya kwanza ya Kanisa inayotambulisha wanafunzi wa Yesu.

Neno "Katoliki" tunaendelea kulitumia zaidi kwa maana ya madhehebu maalumu yenye wafuasi wengi duniani. Kiteolojia linamaanisha "Kanisa lililopo popote, lililo moja tu kila mahali na kila wakati". Kwa maana hiyo kila Mkristo yumo katika Ukatoliki, kwani mbele ya Kristo Kanisa ni moja tu, kila mahali duniani.

[[Waanglikana]], [[Walutheri]], [[Wamoravia]] na wengineo huamini kabisa kwamba wenyewe ni sehemu ya Kanisa lile moja la Bwana Yesu lililopo mahali popote. 

Upande mwingine, hata Kanisa “Katoliki" linaloongozwa na Askofu (Papa) wa Roma ni la "Kiinjili" kwani linakubali na kutangaza Injili (= “habari njema”) ya Yesu Kristo.

=== Waorthodoksi na Waorthodoksi wa Mashariki ===
[[File:Moscow July 2011-7a.jpg|thumb|left|[[Kanisa kuu]] la Kristo [[Mwokozi]] huko [[Moscow]] ni refu kuliko yote ya [[Waorthodoksi]] duniani.]]
Wakristo wengi walioishi upande wa mashariki wa [[Dola la Kirumi]] na [[ng'ambo]] ya mipaka yake ya mashariki walitengana na Wakatoliki hasa katika [[karne V]] ([[Waorthodoksi wa Mashariki]]) na [[karne XI]] (Waorthodoksi). 

Hata hivyo msimamo wao wa imani si tofauti sana, kwa kuwa wanachanga [[mapokeo]] ya awali ya [[Kanisa la Mitume]] na la [[Babu wa Kanisa|Mababu]].

=== Waprotestanti ===
[[Utitiri]] wa madhehebu ya [[Waprotestanti]] ndio wenye tofauti kubwa zaidi kati yao wenyewe na kati yao na Wakristo waliotajwa kwanza. 

Hiyo ilitokana na msimamo wa msingi wa [[urekebisho wa Kiprotestanti]] wa kutaka kila mmoja aweze kutafsiri [[Biblia]] alivyoielewa, bila kutegemea mapokeo wala [[mamlaka]] rasmi ya Kanisa, ila msaada wa Roho Mtakatifu.

[[Umoja]] halisi wa Kanisa unaweza kupatikana tu katika ukweli wa Injili ya Yesu Kristo. Ni habari mbaya kwamba katika [[karne ya 16]] kuupigania [[ukweli]] huo kulivunja umoja wa [[Ukristo wa magharibi]]. Haiwezekani kushangilia mafarakano ya wafuasi wa Yesu.

Yale ya karne hiyo yalitokana na kuelewa tofauti kweli za imani ya Kikristo na yalikuwa na ukali kwa sababu pande zote zilisadiki kwamba kushikilia kwa usahihi [[ufunuo]] wa Mungu ni suala la [[wokovu]] wa milele. Kwa mfano, [[Martin Luther]] aliandika,«Sikubali mafundisho yangu yahukumiwe na yeyote, hata kama ni malaika. Asiyekubali mafundisho yangu hawezi kufikia wokovu».<ref>Martin Luther, Weim., X, P. Il, 107, 8-11</ref>

Pamoja na hayo, mambo mengi yalichangia farakano, si [[teolojia]] tu, bali [[siasa]], [[uchumi]], [[jamii]] na [[utamaduni]]. Wakati huo mara nyingi [[hoja]] za imani na malengo ya kisiasa vilichanganyikana: wanasiasa wengi walitumia hoja hizo ili kufikia malengo ya kiutawala, na vilevile [[wanateolojia]] walitumia siasa kutetea mafundisho yao ili kuvuta watu. Ndiyo sababu Luther alichorwa kama [[shujaa]] wa [[taifa]] la [[Ujerumani]].

Mara nyingi pande zote zilipotosha maana ya wapinzani na kuwachora vibaya wakivunja amri ya nane inayokataza [[uongo]] dhidi ya jirani. Hata waliojitahidi kusema ukweli tu juu ya wengine kwa kawaida hawakujitahidi vya kutosha kuelewa msimamo wao na kuona kwamba pengine si mbaya zaidi. Kila mmoja alitaka [[ushindi]] akachangia [[ugomvi]] uliorithishwa kwa vizazi vilivyofuata.

Hivyo, kilichosababisha zaidi farakano si masuala ya imani yaliyojadiliwa na Waprotestanti, bali [[lawama]] zao dhidi ya hali mbaya ya Kanisa la wakati huo iliyokuwa inakera wengi na kuwaelekeza kuunga mkono [[urekebisho]].

Hapo kale neno hilo (kwa Kilatini reformatio) lilihusu badiliko la hali mbaya iliyopo ili kurudia hali nzuri zaidi ya awali. Katika [[Karne za Kati]] lilitumika mara nyingi kwa marekebisho ya [[umonaki]]. Katika [[karne ya 15]] haja ya urekebisho ilionekana wazi si tu kwa mashirika ya kitawa bali kwa Kanisa lote. Hasa [[Mtaguso wa Konstanz]] ([[1414]]-[[1418]]) ulidai kabisa ufanyike «katika [[kichwa]] na katika [[viungo]]». Lakini kwa jumla mitaguso yote ya Karne za Kati na mikutano mingi ya [[Bunge]] la [[Dola la Ujerumani]] ililenga urekebisho wa Kanisa.

Kwa kweli Karne za Kati zilikuwa na mchanganyiko wa mambo yaliyopingana: [[ibada]] za nje tu na za dhati kabisa; [[teolojia]] iliyoelekeza kutenda kwa msingi wa nipe nikupe na hakika ya kwamba [[binadamu]] anategemea kabisa [[neema]] ya Mungu; kutojali [[wajibu]] hata upande wa viongozi wa Kanisa na marekebisho safi ya mashirika ya kitawa.

[[Karne ya 15]] ilikuwa kipindi cha [[umotomoto]] wa pekee katika Kanisa, ambapo [[walei]] wengi zaidi na zaidi walipata elimu nzuri, hivyo walitamani [[hotuba]] bora na mafundisho ya kuwasaidia kuishi Kikristo zaidi. Luther aliitikia haja hizo zilizomgusa sana kama mtu wa wakati wake.

Luther alitumia kwa nadra neno urekebisho, lakini likaja kuwa jina la kawaida la matukio yale mengi ya miaka [[1517]] - [[1555]], yaani kuanzia uenezi wa [[hoja 95]] za Martin Luther hadi [[amani ya Augsburg]]. Kati yake chanzo, yaani mabishano ya Kikanisa yaliyosababishwa na teolojia ya Luther, yalichanganyikana mapema na siasa, uchumi na utamaduni, kutokana na hali halisi ya wakati huo, mbali kuliko mwenyewe alivyofikiri. 

Viongozi mbalimbali wakaiga mfano wa Luther, ila juhudi zao zikatofautiana: ndio mwanzo wa madhehebu mengine yanayoitwa ya "Kiinjili". Jina hilo linataka kusisitiza kwamba yanasimama kwenye msingi wa Injili tu, kinyume cha Kanisa Katoliki lililoona mapokeo yake kuwa na umuhimu pamoja na Biblia. 

Kumbe wafuasi wa Luther na wengineo waliitwa na Wakatoliki "Waprotestanti", maana yake "wapinzani" (to protest = kupinga): neno hilo lilianza kutumika tangu wafuasi wa Luther walipopinga azimio la bunge lililotaka Wajerumani wote warudi chini ya Papa wa Roma. 

Tangu mwaka [[1907]] tapo la [[Wapentekoste]] limeenea duniani kote (linakadiriwa kuwa na waumini milioni karibu 300) na kuathiri hata madhehebu yote ya zamani (ambapo mara nyingi waumini wa aina hiyo wanaitwa "[[Wakarismatiki]]").

== Kanisa leo ==
{{multiple image
|align   = right
|direction =vertical
|width   = 350
|image1  = Christian world map.png
|caption1 = Nchi ambapo Wakristo ni 50% au zaidi zimechorwa rangi ya zambarau, na zile ambapo ni kati ya 10 na 50% zina rangi ya waridi
|image2   = Map of state religions.svg
|caption2 = Nchi ambapo Ukristo ni [[dini rasmi]]:
{{legend|#0774F1|Ukristo wa Kiorthodoksi}}
{{legend|#062A87|Ukristo wa Kiprotestanti (pamoja na Anglikana)}}
{{legend|#04E3F1|Ukristo wa Kikatoliki}}
|image3 =Christianity percent population in each nation World Map Christian data by Pew Research.svg
|caption3 = Uwepo wa Wakristo duniani: Rangi nzito inaonyesha asilimia kubwa zaidi ya Wakristo<ref>{{cite web|author=ANALYSIS  |url=http://www.pewforum.org/2012/12/18/table-religious-composition-by-country-in-percentages/ |title=Table: Religious Composition by Country, in Percentages |publisher=Pewforum.org |date=2011-12-19 |accessdate=2012-08-17}}</ref>}}
Kwa miaka 100 ya mwisho asilimia za Wakristo kati ya watu wote zimebaki 33, yaani mmoja kwa watatu, lakini [[uwiano]] kati ya [[Bara|mabara]] umebadilika sana, kwa maana katika Afrika, Asia na [[nchi zinazoendelea|nchi nyingine zinazoendelea]] Wakristo wameongezeka, kumbe Ulaya na [[Amerika Kaskazini]] wamepungua<ref>Werner Ustorf. "A missiological postscript", in McLeod and Ustorf (eds), ''The Decline of Christendom in (Western) Europe, 1750–2000'', ([[Cambridge University Press]], 2003) pp. 219–20.</ref>[[Pew Research Center]] inakadiria kwamba mwaka [[2050]], watazidi [[bilioni]] [[tatu]].<ref name=PewProjections>{{cite web|url=http://www.pewforum.org/files/2015/03/PF_15.04.02_ProjectionsFullReport.pdf|title=The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010-2050|publisher=|accessdate=2017-03-14|archivedate=2015-05-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150506113049/http://www.pewforum.org/files/2015/03/PF_15.04.02_ProjectionsFullReport.pdf}}</ref>. Wakati huo Wakatoliki na Waprotestanti huenda wakalingana kwa idadi<ref>Johnstone, Patrick, [https://books.google.com/books?id=AVzFAgAAQBAJ&pg=PA109&dq=christianity+2050+protestant&hl=pl&sa=X&ei=wQO7VJbSI8i1OraXgdAC&ved=0CB8Q6AEwAA#v=onepage&q=christianity%202050%20protestant&f=false "The Future of the Global Church: History, Trends and Possibilities"], p. 100, fig 4.10 & 4.11</ref><ref>Hillerbrand, Hans J., [https://books.google.com.hk/books?id=4tbFBQAAQBAJ&lpg=PT3311&pg=PT3311#v=onepage&q&f=false "Encyclopedia of Protestantism: 4-volume Set"], p. 1815, "Observers carefully comparing all these figures in the total context will have observed the even more startling finding that for the first time ever in the history of Protestantism, ''Wider Protestants'' will by 2050 have become almost exactly as numerous as Roman Catholics – each with just over 1.5 billion followers, or 17 percent of the world, with Protestants growing considerably faster than Catholics each year."</ref>. 
 
Kuhusu maeneo ambako Wakristo wanapungua, ni kwamba, kutokana na [[historia ya Kanisa]] kuwa na mchanganyiko wa mazuri na mabaya, wengine wanahisi kuwa halina maana tena. Pia kuna makundi kama [[Wakomunisti]] na [[Wamasoni]] ambayo yanakusudia kabisa kufuta Ukristo kwa kutangaza kasoro za waumini na viongozi wao, pamoja na kuhimiza watu kwenda kinyume cha [[maadili]].

Hali hii inajionyesha hasa pale ambapo waamini wengi, hasa Ulaya, wameacha kwenda kanisani isipokuwa siku ya [[Krismasi]] na [[Pasaka]] au kwenye [[harusi]] na misiba.

Pia kutokana na mgawanyiko wa madhehebu, kumekuwa na mkanganyiko kuhusu kazi ambazo zinalipasa Kanisa la leo.

===Sala na ibada===
[[File:Mass, St Mary's Basilica Bangalore.jpg|left|upright|thumb|Padri akiadhimisha [[Misa]] katika [[Basilika]] la [[Bikira Maria]], [[Bangalore]], [[India]].]]
Mafundisho ya Yesu kuhusu [[sala]] hayatii maanani taratibu maalumu. Badala yake yeye alisisitiza msimamo wa ndani wa kumuendea Mungu kwa imani na [[unyofu]] kama vitoto wanavyohusiana na baba zao. Ndivyo mwenyewe alivyosali katika Roho Mtakatifu aliyewaahidia wafuasi atawaongoza badala yake.

Kwa msingi huo, katika historia ya Kanisa namna nyingi za kusali zimetokea kwa [[maisha ya Kiroho]] ya Mkristo binafsi na kwa jumuia nzima pamoja. Kwa kawaida, taratibu za kuendesha ibada zinaitwa [[liturujia]] (kutoka maneno ya Kigiriki yenye maana ya “kazi ya hadhara”).

Wakatoliki, Waorthodoksi, Waorthodoksi wa Mashariki, [[Waanglikana]], [[Wamethodisti]], [[Walutheri]] na wengineo wanafuatilia desturi kama walivyozipokea. Mtiririko wa [[ibada]] zao huandikwa na hujulikana kama [[Liturujia]].
[[File:Worship-team.jpg|thumb|right|[[Bendi]] ya Kiprotestanti ikiongoza ibada inayofanana na tamasha.]]
Madhehebu mengine, hasa yale ya [[Wapentekoste|Kipentekoste]], huwa na ibada ambazo hazijaandikwa kitabuni: kiongozi wa ibada wa siku hiyo huja na madondoo yake na mtiririko wa ibada huenda kama "Roho" atakavyoongoza siku hiyo. Kwa sababu hiyo husema kwamba hawafuati desturi au mapokeo. 

Ukiangalia zaidi utaona kuwa ibada zao pia huwa na mtindo na mtiririko fulani, kama vile kuimba mapambio ya harakaharaka wakiwa wanapiga makofi, kucheza na kurukaruka. Mapambio hayo hufuatiliwa na mengine ya taratibu wakiinua mikono [[kuabudu]]. Inawezekana kusema hao nao wana utaratibu au liturujia yao ingawa haijaandikwa kwenye vitabu.

Wakristo wanahesabu ufufuko wa Yesu kuwa msingi mkuu wa imani yao (1Kor 15:14): ndiyo sababu karibu wote wanaabudu hasa [[Jumapili]], ambayo ndiyo siku ya tukio hilo kuu la [[historia]] yote. Ila [[asilimia]] 1 inashika [[Sabato]], iliyo siku ya wiki ambapo Wayahudi hupumzika na kuabudu.

===Haki na amani===
[[Picha:MotherTeresa 090.jpg|thumb|upright|left|[[Mama Teresa]] wa [[Kolkata]].]]
Upande mwingine wanakanisa wanajaribu kuonyesha jitihada zao katika jamii, ikiwa ni pamoja na kuleta [[amani]] na [[maendeleo]] na kutoa misaada ya kijamii. Kuna uwezekano kwa madhehebu kadhaa kubadilisha mkazo wao kuutoa kwenye imani tu na kuuweka kwenye huduma za jamii au elimu: hii inafanya yaonekane kama moja ya mashirika ya hisani.

Katika nchi nyingi Kanisa limekuwa nguvu ya kutetea [[haki za binadamu]]. Tumesikia habari za [[Desmond Tutu]] kule [[Afrika Kusini]] au za [[Janani Luwum]] katika [[Uganda]], jinsi walivyojaribu kutetea haki za wananchi dhidi ya utawala mbaya. Ikiwa Wakristo wanajisikia wito wa kusimama na kusema mbele ya wakubwa hukumbuka manabii wa [[Agano la Kale]] hadi [[Yohane Mbatizaji]]. Wanakumbuka pia Wakristo wengi katika historia walioweza kusimama mbele ya wafalme na kutetea haki za watu. Labda tunamkumbuka Askofu [[Ambrosi]] wa [[Milano]] (aliyemvuta kijana [[Agostino wa Hippo|Agostino]] kuwa Mkristo) alivyomtenga [[Kaisari]] na Kanisa kwa sababu ya [[uuaji]] wa wananchi wengi wasio na kosa uliofanywa na wanajeshi wa serikali. Msingi wake ni katika mafundisho juu ya kazi ya uumbaji. Mbele ya Mungu tuko sawa: kuna msingi gani kuona wengine ni sawa zaidi?

Lakini si Wakristo wote wanakubali na kufurahia msimamo wa aina hiyo. Wengine huona imani ya Kikristo haihusiki na taratibu za dunia hii au huona ni wajibu wa Mkristo kutii serikali yoyote wakikumbuka maneno ya Mtume Paulo katika [[Rum]] 13. Pamoja na hayo katika Ukristo yapo mapokeo ya kutoshindana na wenye [[mamlaka]] bali kuwavumilia katika yote. Labda huona hofu ya kuwa dini inaingizwa mno katika [[siasa]].

Binadamu wa [[karne ya 21]] wanahitaji jibu litakalosaidia kuwakwamua kutoka matatizo yao. Wenye dini mbalimbali, hususan Wakristo, wanadai kujua ufumbuzi wa matatizo makuu ya binadamu, ingawa wachache tu wameweza kuonyesha dhahiri matatizo yaliyotatuliwa kabisa kwa dini. Wakati mwingine wanadini wenyewe wamekuwa chanzo cha matatizo badala ya kuyatatua.

Jibu linaweza kupatikana katika maneno ya Yesu mwenyewe, aliposema kwamba wafuasi wake ni chumvi ya dunia, ambayo ilete ladha katika maisha ya watu, lakini kama chumvi hiyo inapoteza ladha yake, haifai kitu, isipokuwa kutupwa na kukanyagwa kwa dharau. Hivyo changamoto ya Wakristo ni kufuata vema mafundisho ya imani yao ili kukidhi hitaji la nyakati hizi la kuishi kwa amani, furaha na upendo duniani kote .

== Uhusiano na dini nyingine ==
Ukristo na dini nyingine zinahusiana kwa kiasi tofauti, kadiri ya [[mazingira]] asili, [[historia]], mafundisho kuhusu [[imani]] na [[maadili]], [[desturi]], [[ibada]] n.k.

===Ukristo na Uyahudi===
Ni wazi kuwa [[Ukristo]] unahusiana zaidi na [[dini]] ya [[Uyahudi]], kwa sababu unatokana nayo na kutumia vitabu vyake vitakatifu ([[Tanakh]] na pengine [[Deuterokanoni]] pia). Haiwezekani kumuelewa [[Yesu]] kwa kumweka nje ya mazingira ya Kiyahudi. 

Dini hizo mbili zilitengana moja kwa moja miaka 50 hivi baada ya Yesu kuaga dunia. Ni kwamba Wayahudi wa [[shule ya Jabneh]] (mwaka [[80]] hivi [[B.K.]]) waliamua kuwatenga kama [[wazushi]] wananchi wenzao waliomuamini [[Yesu Kristo]], hasa baada ya kuona hawakusaidia [[vita vya ukombozi]] dhidi ya [[wakoloni]] [[Warumi]] vilivyosababisha maangamizi ya [[Hekalu la pili]] na [[mji]] wa [[Yerusalemu]] mwaka [[70]] B.K. 

Tangu hapo Wakristo hawakushiriki tena ibada pamoja na Wayahudi, wakazidi kuzingatia [[sakramenti]] ya [[ekaristi|Kumega Mkate]] katika [[Siku ya Bwana]] ([[Jumapili]], siku inaposadikika Yesu alifufuka) badala ya [[Sabato]] ([[Jumamosi]], siku ya [[pumziko]] ya Wayahudi). Kabla ya hapo [[Wakristo wa Kiyahudi]] walikuwa wanashika siku zote mbili.

===Ukristo na Ubuddha===
Hakuna uhusiano wa kihistoria kati ya Yesu na [[Ubuddha]]. Hata hivyo mambo kadhaa yanafanana.

Yesu alifundisha kuhusu [[nidhamu]] mbili zinazompelekea mtu kuwa [[mwadilifu]] na hatimaye kuurithi [[utukufu]] wa kiroho ambao [[karama]] yake ni [[uzima wa milele]]: hizo ni kumpenda [[Mungu]] kwa [[moyo]] wako wote na kwa [[akili]] yako yote na kwa [[nguvu]] zako zote, na [[jirani]] yako kama unavyojipenda mwenyewe. 

[[Buddha]] alifundisha hali ya kutodhuru [[viumbe hai]] wowote, tena kuwa na [[moyo mkuu]] wa [[mapenzi]] kwa vitu vyote. Hii ni miongozo inayolenga mtu atambue [[tabu]] anazodumisha yeye mwenyewe, kwa matendo yake na [[upeo]] ulio na mipaka, katika [[maisha]] yake ya kila siku.

Baada ya hili, mafundisho ya [[Kristo]] yanatofautiana katika kuchukulia hali hii. Kwa mujibu wa Kristo, [[dhambi]], matendo yenye kukosea kanuni za kiroho na hata za ki[[maumbile]], hufutwa na [[toba]]; wakati katika mafundisho ya Buddha, makosa yote yanatokana na kutokuwa makini. Hivyo, kwa mujibu wa Buddha, njia pekee ya kumkomboa mtu na shida zake ni kufuata [[mwongozo]] wa [[Nguzo Nane]] ambazo humweka katika hali ya kuweza kuamka kiroho wakati [[utulivu]] wa kimwili na wa kiakili unapofikiwa. Haya ndiyo yanayofanya Ubuddha kuwa ni njia inayojali sana nidhamu ya mtu kimatendo, wakati Ukristo hufuata sana moyo wenye kukiri makosa, na kutafuta uadilifu wa kweli wa kiroho. Huu ni [[uzuri]] wa pekee kutoka kwenye mafundisho ya Yesu: ''Tubuni'' kwa kuwa saa ya ukombozi ni sasa... 

Jingine lenye tofauti ni kuwa Kristo hufundisha kuhusu [[Upendo]] kwamba ni Mungu, kwa kuwa Upendo una maana kuliko [[elimu]] yote ya [[binadamu]], nao ndio unaounganisha na kutunza vitu vyote vinavyoonekana na visivyoonekana. Hilo hutambulika kupitia Kristo ambaye hujidhihirisha kwa yule mwenye kumpokea [[Roho wa Mungu]]. Upande wa Buddha, hukanusha [[nafsi]] na pia Mungu, akisema: Ni Buddha mwenye [[ufahamu]] wa milele, tena hana nafsi isipokuwa [[Utupu]]; na ni wenye [[furaha]] isiyo kifani izidiyo yote yenye kufanyika [[ulimwengu]]ni, yaani [[Nirvana]]; kila mtu ni Buddha aliyesahau [[asili]] yake ya ndani kabisa.

===Ukristo na Uislamu===
Ukristo na [[Uislamu]] vinafanana zaidi kwa sababu [[Muhammad]] alifahamu [[Wayahudi]] na Wakristo wengi katika nchi yake na katika [[safari]] zake. Dini hizo tatu zinajulikana kwa kushika imani katika Mungu Pekee, [[muumba]] wa vitu vyote, na kwa kumchukua [[Abrahamu]] kama kielelezo cha imani na [[rafiki]] wa Mungu.

Mafundisho ya msingi ya Uislamu ni [[unyenyekevu]] kwa ''Mola mmoja'' aitwaye ''[[Allah]]'' , mwingi wa [[rehema]] na mwingi wa [[fadhila]]; [[nguzo]] ya Uislamu ni kumuabudu. Katika Uislamu, unyenyekevu wa mtu katika kumcha Mola kwa ibada na [[swala]] humpa kukirimika na kuhifadhika kwa Mola wake mwenye fadhila, ambaye atamtunuku [[haki]] yake. Naye mnyenyekevu kwa Mola ataishi kuona utukufu mwingi wa Mola wenye kutajwa katika [[Kurani]] kwa [[majina 99]] ya Allah. Kati ya [[sifa]] na utukufu huo ulio na majina mengi, baadhi yake ni [[Al Rahman]] (kwa [[Kiarabu]], "Mwenye rehema"), [[Al Nur]] ("Mwenye [[nuru]]") n.k. Hayo hufanana na neno la Nuru ya Bwana, rehema na [[ukombozi]] kuwa utukufu wa [[Mbingu]] katika mwongozo wa Kikristo.

Pia Uislamu unafundisha [[udugu]] miongoni mwa Waislamu yaani [[mzizi]] wa neno linalotumika sana katika Kurani: ''Waly'' (''Wala, Wilayat, Mawla, Awla'') katika kueleza jinsi Mwislamu apasavyo kuishi karibu na mwenzake. Nalo husisitiza upendo na kulindana kwa [[heri]] na pia kuepushana na [[shari]]. Hilo linafanana na upendo ambao katika Ukristo ndio [[adili]] kuu kuliko yote:

<blockquote>
Nijaposema kwa [[lugha]] za wanadamu na za [[malaika]], kama sina upendo... mimi si kitu kabisa. ([[1Kor|1 Wakorintho]] 13:1-11).
</blockquote>

Lakini katika Ukristo upendo hauna mipaka wala ma[[sharti]]. Unatakiwa kuenea kwa ma[[adui]] pia na kusamehe kila mara kufuatana na mfano wa [[Baba]] wa Mbinguni.

Mwislamu kadiri ya wingi wa unyenyekevu na [[usafi wa moyo]] wake huakisi sifa za Mola wake. Uislamu hufundisha kuhusu [[vita vya ndani]] ambavyo muumini hupigana na nafsi yake yenye matamanio ya chini, ambayo huzaa [[chuki]], [[dhuluma]], [[wivu]] na maovu mengine ili kuishinda kwa utukufu wa Mola na kudumisha dini (mwongozo) yake katika [[ngazi]] zote za maisha. 

Kabla yake Yesu alihimiza wote wafuate mfano wake wa [[upole]] na unyenyekevu wa moyo, akitoa kielelezo katika [[Heri Nane]] za [[hotuba ya mlimani]]. Tofauti ya msingi ni kuwa kwa mujibu wa Kristo, ni kwa [[neema]] ya imani katika ''[[Neno la Uzima]]'' kwamba mtu hukombolewa kutoka matamanio yake ya kibinadamu, mbali ya kwamba anapaswa kujitahidi asije akapotewa na neema hiyo na kurudia [[utumwa]] wa dhambi.

Ni imani ya Wakristo na ya Waislamu kwamba [[ujio wa pili|Yesu atarudi duniani]] kwa utukufu, ingawa jambo hilo wanalitafsiri kwa namna tofauti.

Uhusiano wa Wakristo na Waislamu una umuhimu wa pekee kwa ajili ya amani na maendeleo ya nchi. Katika sehemu mbalimbali Wakristo na Waislamu waliwahi kushirikiana vema katika mambo mengi ya kijamii lakini uhusiano huo umeanza kuwa mgumu. 

Sababu moja ni mzigo wa historia tunaoubeba mara nyingi bila kujua. Mzigo huo ni urithi wa mahusiano magumu kati ya Waislamu na Wakristo kule Ulaya na Asia. Itakuwa muhimu sana kwa vijana wa leo kukataa mzigo wa historia na kuvumiliana.

Kwa mfano, Waislamu wanaweza kutumia neno "[[jihadi]]" wakiongea juu ya jitihada za kuimarisha jumuiya yao au kueneza imani yao, lakini Wakristo walio wengi wanasikia neno hilo vibaya kwa sababu "vita vitakatifu" vya Waislamu vilivyoitwa "jihadi" vilileta mateso mengi kwa Wakristo katika nchi mbalimbali. Kumbe neno halimaanishi [[vita]] hasa ila liliwahi kutumika hivyo tangu muda mrefu.

Vilevile Wakristo wengi hawaoni tatizo kutumia neno "Crusade" kwa ajili ya mikutano ya kiroho. Lakini Waislamu wanaweza kuchukua neno hili vibaya pia kwani kiasili "Crusade" (maana yake "[[Vita vya Msalaba]]") linamaanisha hasa kipindi cha miaka 800 hivi iliyopita. Wakati ule Wakristo wa [[Ulaya Magharibi]] walijaribu kufuta utawala wa Kiislamu katika nchi za [[Mashariki ya Kati]] kwa vita vilivyoendelea kwa [[kwikwi]] muda wa miaka 200.

Ukristo na Uislamu viko karibu katika mambo mengi lakini hutumia mafundisho yanayogongana katika sehemu nyingine, hivyo mpaka leo hii kwa Waislamu ni vigumu sana kupokea Injili. Wakati wa vita vya msalaba [[Fransisko wa Asizi]] aliona hakuna njia ya kuwavuta Waislamu kwa mabavu. Mashindano pekee yanayoruhusiwa kwa Mkristo ni yale ya upendo ya kumfuata Yesu. 

Kwa jumla mawazo ya Mt. Fransisko yamethibitishwa na historia. Kwa hiyo si vibaya kujiandaa kushirikiana na Waislamu Kikristo kwa kufahamu kidogo imani yao na kutambua sifa nzuri zilizopo katika maisha na mafundisho yao pia.

Wakristo kwa jumla wasijivunie sifa zao kuwa bora kuliko za Waislamu. Anayesoma "Historia ya Kanisa" ataona mifano mingi ya jinsi Wakristo walivyosahau mafundisho ya Yesu na kutendeana kwa unyama. Kwa hiyo mtu asijivune kwamba Ukristo ni dini ya upendo au imani yenye maendeleo kama mwenyewe si mfano wa upendo huo na maendeleo hayo.
 
Kwa Wakristo wengi ni [[fumbo]] kwa nini Mungu alikubali kutokea kwa dini hiyo mpya. Lakini mwanzoni mwa Uislamu Mfalme Mkristo wa Ethiopia alipokea na kuhifadhi wakimbizi Waislamu kutoka [[Maka]]. Mapokeo ya Kiislamu yanasema mfalme huyu aliyekuwa na jina "Negasi" aligeukia Uislamu baadaye. Lakini "Negasi" si jina la mtu fulani, ni cheo cha wafalme wote wa Ethiopia hadi mwaka [[1974]] (kwa kawaida huandikwa "Negus"). Halafu hakuna kumbukumbu ya kwamba mfalme yeyote wa karne zile aliacha Ukristo wake. 

===Ukristo na dini za jadi===
Kuhusu wanaofuata bado imani asilia pia ni kwamba wanatunza katika mila na desturi zao urithi wa utamaduni. Hata maadili mengine yanayofundishwa kwao yanalingana na sehemu za Biblia. Hakika si vema Wakristo wakiwacheka na kuwaita kwa majina ya dharau kama "Wapagani". 

Hata juu ya imani hizo za jadi ni kweli kwamba zilimjua Mungu kwa namna fulani kutokana na uumbaji wake jinsi alivyoandika Mtume Paulo katika Rom 1.

==Tazama pia==
* [[Ukristo barani Afrika]]
* [[Ukristo barani Amerika]]
* [[Ukristo barani Asia]]
* [[Ukristo barani Australia]]
* [[Ukristo barani Ulaya]]

==Tanbihi==
{{Reflist|colwidth=30em}}

== Marejeo ==
{{Refbegin|30em}}
<!-- ?-marks = citations needing more info, like ISBN, etc. -->
* Albright, William F. ''From the Stone Age to Christianity''.<!-- ? -->
* Alexander, T. Desmond. ''New Dictionary of Biblical Theology''.<!-- ? -->
* [[Greg Bahnsen|Bahnsen, Greg]]. ''[http://www.cmfnow.com/articles/pt173.htm A Reformed Confession Regarding Hermeneutics'' (article 6)] {{Wayback|url=http://www.cmfnow.com/articles/pt173.htm |date=20141204091801 }}.
* Ball, Bryan; Johnsson, William (ed.). ''The Essential Jesus''. Pacific Press (2002). ISBN 0-8163-1929-4.
* Barrett, David; Kurian, Tom and others. (ed.). ''World Christian Encyclopedia''. Oxford University Press (2001).
* Barry, John F. ''One Faith, One Lord: A Study of Basic Catholic Belief''. William H. Sadlier (2001). ISBN 0-8215-2207-8
* Benton, John. ''Is Christianity True?'' Darlington, Eng.: Evangelical Press (1988). ISBN 0-85234-260-8
* [[Bettenson, Henry]] (ed.). ''Documents of the Christian Church''. Oxford University Press (1943).
* Bokenkotter, Thomas. ''A Concise History of the Catholic Church ''. Doubleday (2004). ISBN 0-385-50584-1
* Bruce, F.F. ''The Canon of Scripture''.<!-- ? -->
* Chambers, Mortimer; Crew, Herlihy, Rabb, Woloch. ''The Western Experience. Volume II: The Early Modern Period''. Alfred A. Knopf (1974). ISBN 0-394-31734-3.
* Coffey, John. ''Persecution and Toleration in Protestant England 1558–1689''. Pearson Education (2000).
* Cross, F. L.; Livingstone, E. A. (ed.). ''The Oxford Dictionary of the Christian Church''. Oxford University Press (1997). ISBN 0-19-211655-X.
* Deppermann, Klaus. ''Melchior Hoffman: Social Unrest and Apocalyptic Vision in the Age of Reformation''. ISBN 0-567-08654-2.<!-- ? -->
* Dilasser, Maurice. ''The Symbols of the Church''. Collegeville, MN: Liturgical Press (1999). ISBN 0-8146-2538-X
* Duffy, Eamon. ''Saints and Sinners, a History of the Popes''. Yale University Press (1997). ISBN 0-300-07332-1
* Elwell, Walter A.; Comfort, Philip Wesley. ''Tyndale Bible Dictionary'', Tyndale House Publishers (2001). ISBN 0-8423-7089-7.
* Esler, Philip F. ''The Early Christian World''. Routledge (2004).
* Farrar, F.W. ''[http://www.tentmaker.org/books/mercyandjudgment/mercy_and_judgment_ch1.html Mercy and Judgment. A Few Last Words On Christian Eschatology With Reference to Dr. Pusey's, "What Is Of Faith?"]''. Macmillan, London/New York (1904).
* Ferguson, Sinclair; Wright, David, eds. New Dictionary of Theology. consulting ed. Packer, James. Leicester: Inter-Varsity Press (1988). ISBN 0-85110-636-6
* Foutz, Scott. ''[http://www.quodlibet.net/luther.shtml '' Martin Luther and Scripture] {{Wayback|url=http://www.quodlibet.net/luther.shtml |date=20000414063800 }}'' Martin Luther and Scripture''.<!-- ? -->
* Fowler, Jeaneane D. ''World Religions: An Introduction for Students'', Sussex Academic Press (1997). ISBN 1-898723-48-6.
* [[Reginald H. Fuller|Fuller, Reginald H.]] ''[[The Foundations of New Testament Christology]]'' Scribners (1965). ISBN 0-684-15532-X.
* Froehle, Bryan; Gautier, Mary, ''Global Catholicism, Portrait of a World Church'', Orbis books; Center for Applied Research in the Apostolate, Georgetown University (2003) ISBN=1-57075-375-X
* Funk, Robert. ''The Acts of Jesus: What Did Jesus Really Do?''. Polebridge Press (1998). ISBN 0-06-062978-9.
* Glenny, W. Edward. ''Typology: A Summary Of The Present Evangelical Discussion''.
* Gonzalez, Justo L. ''The Story of Christianity: The Early Church to the Dawn of the Reformation'', Harper Collins Publishers, New York (1984).
* Hanegraaff, Hank. ''Resurrection: The Capstone in the Arch of Christianity''. Thomas Nelson (2000). ISBN 0-8499-1643-7.
* Harnack, Adolf von. ''[http://www.ccel.org/ccel/harnack/dogma1.ii.iii.iii.html History of Dogma]'' (1894).<!-- ? -->
* Hickman, Hoyt L. and others. ''Handbook of the Christian Year''. Abingdon Press (1986). ISBN 0-687-16575-X
* Hinnells, John R. ''The Routledge Companion to the Study of Religion'' (2005).<!-- ? -->
* Hitchcock, Susan Tyler. ''Geography of Religion''. [[National Geographic Society]] (2004) ISBN 0-7922-7313-3
* Kelly, J.N.D. ''Early Christian Doctrines''.<!-- ? -->
* Kelly, J.N.D. ''The Athanasian Creed''. [[Harper & Row]], New York (1964).
* Kirsch, Jonathan. ''God Against the Gods''.<!-- ? -->
* Kreeft, Peter. ''Catholic Christianity''. Ignatius Press (2001) ISBN 0-89870-798-6
* Letham, Robert. ''The Holy Trinity in Scripture, History, Theology, and Worship''. P & R Publishing (2005). ISBN 0-87552-000-6.
* Lorenzen, Thorwald. ''Resurrection, Discipleship, Justice: Affirming the Resurrection Jesus Christ Today''. Smyth & Helwys (2003). ISBN 1-57312-399-4.
* McLaughlin, R. Emmet, ''Caspar Schwenckfeld, reluctant radical: his life to 1540'', New Haven: Yale University Press (1986). ISBN 0-300-03367-2.
* [[Diarmaid MacCulloch|MacCulloch, Diarmaid]], ''The Reformation: A History''. Viking Adult (2004).
*MacCulloch, Diarmaid, ''A History of Christianity: The First Three Thousand Years''. London, Allen Lane. 2009. ISBN 978-0-7139-9869-6
* Marber, Peter. ''Money Changes Everything: How Global Prosperity Is Reshaping Our Needs, Values and Lifestyles''. FT Press (2003). ISBN 0-13-065480-9
* Marthaler, Berard. ''Introducing the Catechism of the Catholic Church, Traditional Themes and Contemporary Issues''. Paulist Press (1994). ISBN 0-8091-3495-0
* Mathison, Keith. ''The Shape of Sola Scriptura'' (2001).<!-- ? -->
* McClintock, John, ''Cyclopaedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature''. Harper &Brothers, original from [[Harvard University]] (1889)
* [[Alister McGrath|McGrath, Alister E]]. ''Christianity: An Introduction''. Blackwell Publishing (2006). ISBN 1-4051-0899-1.
* McGrath, Alister E. ''Historical Theology''.<!-- ? -->
* [[John McManners|McManners, John]]. ''Oxford Illustrated History of Christianity''. Oxford University Press (1990). ISBN 0-19-822928-3.
* Meconi, David Vincent. "Pagan Monotheism in Late Antiquity", in: ''Journal of Early Christian Studies''.<!-- ? -->
* Metzger, Bruce M., Michael Coogan (ed.). ''Oxford Companion to the Bible''. [[Oxford University Press]] (1993). ISBN 0-19-504645-5.
* Mullin, Robert Bruce. ''A short world history of Christianity''. Westminster John Knox Press (2008).
* Norman, Edward. ''The Roman Catholic Church, An Illustrated History''. University of California (2007) ISBN 978-0-520-25251-6
* Olson, Roger E., ''The Mosaic of Christian Belief''. InterVarsity Press (2002). ISBN 978-0-8308-2695-7.
* Orlandis, Jose, ''A Short History of the Catholic Church''. Scepter Publishers (1993) ISBN 1-85182-125-2
* Ott, Ludwig. ''Grundriß der Dogmatik''. Herder, Freiburg (1965).<!-- ? -->
* Otten, Herman J. ''Baal or God? Liberalism or Christianity, Fantasy vs. Truth: Beliefs and Practices of the Churches of the World Today''.... Second ed. New Haven, Mo.: Lutheran News, 1988.
* Pelikan, Jaroslav; Hotchkiss, Valerie (ed.) ''Creeds and Confessions of Faith in the Christian Tradition''. [[Yale University Press]] (2003). ISBN 0-300-09389-6.
* Putnam, Robert D. ''Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society''. Oxford University Press (2002).
* Riley-Smith, Jonathan. ''The Oxford History of the Crusades''. New York: Oxford University Press, (1999).
* Robinson, George. ''Essential Judaism: A Complete Guide to Beliefs, Customs and Rituals''. New York: Pocket Books (2000).
* Schama, Simon . ''A History of Britain''. Hyperion (2000). ISBN 0-7868-6675-6.
* Servetus, Michael. ''Restoration of Christianity''. Lewiston, New York: Edwin Mellen Press (2007).
* Simon, Edith. ''Great Ages of Man: The Reformation''. Time-Life Books (1966). ISBN 0-662-27820-8.
* Smith, J.Z. (1998).<!-- ? -->
* Spitz, Lewis. ''The Protestant Reformation''. Concordia Publishing House (2003). ISBN 0-570-03320-9.
* Sproul, R.C. ''Knowing Scripture''.<!-- ? -->
* [[Charles Spurgeon|Spurgeon, Charles]]. ''[http://www.spurgeon.org/calvinis.htm A Defense of Calvinism] {{Wayback|url=http://www.spurgeon.org/calvinis.htm |date=20080410133140 }}''.<!-- ? -->
* Sykes, Stephen; Booty, John; Knight, Jonathan. ''The Study of Anglicanism''. Augsburg Fortress Publishers (1998). ISBN 0-8006-3151-X.
* Ustorf, Werner. "A missiological postscript", in: McLeod, Hugh; Ustorf, Werner (ed.). ''The Decline of Christendom in Western Europe, 1750–2000''. Cambridge University Press (2003).
* Walsh, Chad. ''Campus Gods on Trial''. Rev. and enl. ed. New York: Macmillan Co., 1962, t.p.&nbsp;1964. xiv, [4], 154 p.
* Woodhead, Linda. ''An Introduction to Christianity''.<!-- ? -->
{{Refend}}

===Marejeo mengine===
{{Refbegin|30em}}
*{{Cite book |author=Gill, Robin |title=The Cambridge companion to Christian ethics |url=https://archive.org/details/cambridgecom_xxxx_2001_000_6685357 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge, UK |year=2001 |pages= |isbn=0-521-77918-9 |oclc= |doi=}}
*{{Cite book |author=Gunton, Colin E. |title=The Cambridge companion to Christian doctrine |url=https://archive.org/details/cambridgecompani0000gunt |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge, UK |year=1997 |pages= |isbn=0-521-47695-X |oclc= |doi= }}
* MacCulloch, Diarmaid. ''Christianity: The First Three Thousand Years'' (Viking; 2010) 1,161 pages; survey by leading historian
*{{Cite book |author=MacMullen, Ramsay |title=Voting About God in Early Church Councils|url=https://archive.org/details/votingaboutgodin0000macm |publisher=Yale University Press |location=New Haven, CT |year=2006 |pages= |isbn=0-300-11596-2 |oclc= |doi=}}
*{{Cite book |author=Padgett, Alan G.; Sally Bruyneel |title=Introducing Christianity |url=https://archive.org/details/introducingchris0000bruy |publisher=Orbis Books |location=Maryknoll, N.Y. |year= 2003 |pages= |isbn= 1-57075-395-4 |oclc= |doi=}}
*{{Cite book |author=Price, Matthew Arlen; Collins, Michael |title=The story of Christianity |url=https://archive.org/details/storyofchristian0000coll |publisher=Dorling Kindersley |location=New York |year=1999 |pages= |isbn=0-7513-0467-0 |oclc= |doi=}}
*{{Cite book |author=[[Pope Benedict XVI|Ratzinger, Joseph]] |title=Introduction To Christianity (Communio Books) |url=https://archive.org/details/introductiontoch0000bene_v8m7 |publisher=Ignatius Press |location=San Francisco |year= 2004 |pages= |isbn=1-58617-029-5 |oclc= |doi= }}
* Roper, J.C., ''Bp''. (1923), ''et al.''. ''Faith in God'', in series, ''Layman's Library of Practical Religion, Church of England in Canada'', vol. 2. Toronto, Ont.: Musson Book Co. ''N.B''.: The series statement is given in the more extended form which appears on the book's front cover.
*{{Cite book |author=Tucker, Karen; Wainwright, Geoffrey|title=The Oxford history of Christian worship |url=https://archive.org/details/oxfordhistoryofc0000unse_y8c9|publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=2006 |pages= |isbn=0-19-513886-4 |oclc= |doi=}}
*{{Cite book |author=Wagner, Richard |title=Christianity for Dummies |url=https://archive.org/details/christianityford0000wagn |publisher=For Dummies |location= |year= 2004|pages= |isbn=0-7645-4482-9}}
*{{Cite book |author= Webb, Jeffrey B. |title=The Complete Idiot's Guide to Christianity |url= https://archive.org/details/completeidiotsgu0000webb_i4x8 |publisher=Alpha Books |location=Indianapolis, Ind |year= 2004|pages= |isbn= 1-59257-176-X }}
*{{Cite book |author=Woodhead, Linda |title=Christianity: a very short introduction |publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=2004 |pages= |isbn=0-19-280322-0}}
{{Refend}}

== Viungo vya nje ==
{{commons|Christianity}}
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/115240/Christianity "Christianity"]. Encyclopædia Britannica Online.
*{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/christianity/index.shtml |title=Religion & Ethics—Christianity |accessdate=2008-01-03 |author= |last= |first= |authorlink= |date= |year= |work= |publisher=BBC }} A number of introductory articles on Christianity.
*{{cite web |url=http://www.netzarim.co.il |title=Netzarim |accessdate= 2008-10-21 |author= |last= |first= |authorlink= |date= |year= |work= |publisher=- Click at 'History Museum' in the left menu |pages= |doi= }} The origin of Christianity
* Adena, L. [http://cliojournal.wikispaces.com/How+the+Jesus+Cult+Captured+the+Roman+State The 'Jesus Cult' and the Roman State in the Third Century] {{Wayback|url=http://cliojournal.wikispaces.com/How+the+Jesus+Cult+Captured+the+Roman+State |date=20150104073248 }}, Clio History Journal, 2008.

[[Jamii:Dini]]
[[Jamii:Ukristo|*]]
[[Jamii:Yesu Kristo]]