Tazama chanzo cha Sayari kibete

[[Picha:Pluto and Charon from Hubble.jpg|thumb|[[Pluto]], inayozungukwa na mwezi wake Charon, ilitazamwa kuwa [[sayari]] ya [[tisa]] katika mfumo wa jua lakini 2006 ilishushwa hadhi kuwa sayari kibete.]]

'''Sayari kibete''' (kwa Kiingereza [[:en:dwarf planet|dwarf planet]]) ni [[kiolwa cha angani]] kinachofanana na [[sayari]] ndogo lakini hakitimizi [[tabia]] zote za sayari kamili. [[Masi]] yake yanatosha kufikia [[umbo]] la [[tufe]] sawa na sayari kamili, lakini haikusafisha [[obiti]] yake kwa kujivutia sehemu kubwa sana za violwa vya angani vidogo vinavyozunguka kwenye obiti hiyohiyo. 

Idadi ya sayari kibete haijulikani. Kufikia 2021, vitu 9 vinavyojulikana vinafikiriwa kuwa vibete, 8 kati yao katika obiti zaidi ya Neptuni.

==Historia ya istilahi==
Sayari kibete (''dwarf planet'') ni [[jina]] jipya katika mafundisho ya [[astronomia]]. Lilianzishwa mwaka [[2006]] baada ya kugundua violwa mbalimbali vinavyozunguka [[jua]] letu ambavyo ni vikubwa kuliko [[asteoridi]] zilizojulikana hadi wakati ule lakini hazifai kuitwa "[[sayari]]" kamili. Azimio la kuyaita "sayari kibete" lilifanywa kwenye mkutano wa mwaka huo wa [[Umoja wa kimataifa wa wanaastronomia]].<ref>[https://www.iau.org/static/resolutions/Resolution_GA26-5-6.pdf RESOLUTION  B 5 (2) Definition of a Planet in the Solar System], azimio la Mkutano Mkuu wa 2006 wa  [[Umoja wa kimataifa wa astronomia]] (IAU) , iliangaliwa Mei 2017</ref>

Sababu ya kuanzisha utaratibu mpya wa sayari kibete ilikuwa kutambuliwa kwa [[Eris (sayari kibete)|Eris]] mwaka [[2005]]. [[Wataalamu]] walio wengi hawakuwa tayari kuikubali kama sayari ya [[Kumi (namba)|kumi]]. Lakini ilhali Eris ni kubwa kiasi kushinda [[Pluto]] (iliyohesabiwa kati ya sayari hadi wakati ule) yalitokea majadiliano kati ya wataalamu na kitengo kipya cha "sayari kibete" kilianzishwa. Pamoja na hayo Pluto haikuhesabiwa tena kuwa sayari kamili bali sayari kibete.<ref>Azimio la Mkutano Mkuu wa 2006 wa  [[Umoja wa kimataifa wa astronomia]] (IAU), RESOLUTION B6 Pluto</ref>

==Ufafanuzi wa sayari kibete==
Kufuatana na azimio la [[Umoja wa kimataifa wa wanaastronomia]] 
:sayari kibete ni kiolwa kinachozunguka jua chenye ukubwa wa kutosha kupata umbo la tufe kwa njia ya [[graviti]] yake yenyewe lakini haikusafisha violwa vingine kutoka njia yake.<ref>Azimio la Mkutano Mkuu wa 2006 wa  [[Umoja wa kimataifa wa astronomia]] (IAU) RESOLUTION  B 5 (2), iliangaliwa Mei 2017</ref>
 
== Tabia za Sayari kibete ==
Tabia za sayari kibete ni hizi nne:<ref>Azimio la Mkutano Mkuu wa 2006 wa  [[Umoja wa kimataifa wa astronomia]] (IAU) RESOLUTION  B 5 (2), iliangaliwa Mei 2017</ref>
* 1 ni gimba linalozunguka jua letu
* 2 ukubwa wake unaunda [[graviti]] ya kutosha ili kulazimisha [[maada]] yake kuchukua umbo kama wa [[mpira]]
* 3 ukubwa wake haukutosha kufyeka [[mazingira]] ya njia yake ya kuzunguka jua kwa kuvuta kwake magimba madogo mengine 
* 4 si gimba linalozunguka sayari nyingine (= yaani si satelaiti = [[mwezi wa sayari]]) 

Tabia za 1) na 2) ni sawa na sayari. Tabia kuu ya kufanana na sayari ni umbo la tufe. Umbo hili linatokana na graviti ya gimba lenyewe kama masi yake au ukubwa wake unatosha kujifinyanga masi hii katika umbo la tufe. Kama masi ni ndogo zaidi graviti ya gimba haitoshi kufikia umbo la tufe.

Tofauti muhimu ni tabia no. 3: sayari kamili zina ukubwa na [[uvutano]] wa kutosha kujivutia magimba mengine madogo; yaani katika njia ya dunia yetu au sayari nyingine hakuna vitu vidogo tena vinavyozunguka hapa pamoja na sayari. Yote yameshaangukia duniani kutokana na uvutano. Magimba yaliyobaki ni yale ambayo yanazunguka kama mwezi au kama [[bangili]] ya [[Zohari]] ambayo yana mwendo imara.

Tofauti nyingine muhimu ni no. 4: kuna magimba makubwa kushinda Pluto yanayolingana na masharti ya 1-3 lakini huzunguka sayari za [[Mshtarii]] na [[Zohali]] kama miezi yake. Kwa mfano [[Ceres]], mwezi wa Zohali, ina [[kipenyo]] cha km 5,150. [[Io]] ina kipenyo cha km 5,200 (karibu sawa na [[Utaridi]]) lakini ni mwezi wa [[Mshtarii]], haifai kuitwa sayari wala sayari kibete.

==Orodha ya sayari kibete==
Kwa sasa katika [[mfumo wa jua]] letu kuna magimba 9 yanayotambuliwa kama sayari kibete:
*[[1 Ceres|Ceres]] 
*[[Orkus]] (''Orcus'')
*[[Pluto]]
*[[Salasia]] (''Salacia'')
*[[Haumea]]
*[[Kwaoar]] (''Quaoar'')
*[[Makemake]]
*[[Gonggong']] (''Gonggong'')
*[[Eris]]
*[[Sedna]]

[[Pluto]] ilikuwa ikitajwa kama sayari ya jua letu tangu kutambuliwa mara ya kwanza mwaka [[1930]] lakinimwaka 2006 iliwekwa kwenye kundi la sayari kibete. 

{| class="wikitable" style="width: 100%; margin: 10px 0;"
|-
|+ Tabia za sayari kibete
|- style="font-size: smaller;"
! width=54 |Jina
! Kipenyo <br> (linganifu na<br> [[Mwezi]])
! Kipenyo <br> (kilomita)
! Masi <br> (linganifu na<br> [[Mwezi]])
! Masi <br> ({{e|21}} kg)
! [[Densiti]] <br> (g/cm<sup>3</sup>)
! [[Graviti]] <br> usoni mwake <br> ([[Mchapuo|m/s<sup>2</sup>]])
! Muda wa mzunguko  <br> (siku za dunia)
! [[Miezi]]
! halijoto <br> usoni <br> ([[Kelvini|K]])
|- align="center"
! align="left" | [[1 Ceres|Ceres]]
| 27%
| 946
| 1.3%
| 0.94
| 2.17
| 0.29
| 0.38
| 0
| 167
|- align="center"
! align="left"| [[Pluto]]
| 68%
| 2380
| 17.8%
| 13.05
| 1.87
| 0.58
| −6.39
| 5
| 44
|- align="center"
! align="left"| [[Haumea]]
| ≈ 36%
| 1240
| 5.5%
| |4.01 
| 2.6–3.3 (?)
| 0.44
| 0.16
| 2
|32
|- align="center"
! align="left"| [[Makemake]]
| 41%
| 1430
| ?
| ?
| >&nbsp;1.4<ref name=Brown2013>M.E. Brown 2013  [http://arxiv.org/abs/1304.1041v1 "On the size shape and density of dwarf planet Makemake"]</ref>
|
| 0.32
| 1
| ≈ 30
|- align="center"
! align="left" | [[Eris (sayari kibete)|Eris]]
| 67%
| 2326
| 22.7%
| 16.7
| 2.5
| ≈ 0.8
| ≈ 1 (0.75–1.4)
| 1
| ≈ 42
|}

Kuna uwezekano wa kuwepo kwa sayari kibete nyingine katika mfumo wa jua lakini hadi sasa hakuna taarifa za kutosha zinazoruhusu azimio kuwa gimba kubwa lina tabia zote za sayari kibete. 

Kwa mfano, [[4 Vesta]] na [[2 Pallas]] katika [[ukanda wa asteroidi]] wanakaribia kuwa sayari kibete, lakini hawalingani kabisa na ufafanuzi huo.

Vilevile magimba kadhaa katika eneo nje ya obiti ya [[Neptuni]], kama vile Varda, Iksion au Varuna, yanatazamwa kama wagombea wa kuahidi wa cheo cha sayari kibete. Lakini, kwa sasa zinadhaniwa kuwa sio mnene wa kutosha (kwamba zana nafasi tupu za utupu ndani).

==Tanbihi==
<references/>

==Viungo vya nje==
* [https://www.iau.org/public/themes/pluto/ Pluto and the Developing Landscape of Our Solar System]. (kuhusu sayari kibete), tovuti ya [[Ukia]], iliangaliwa Julai 2017
{{mfumo wa jua na sayari zake}}
{{mbegu-sayansi}}

[[Jamii:Sayari kibete|*]]