Tazama chanzo cha Misri

{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="330px" style="margin-left:15px; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4"

|+<font size="+1">'''Jamhuri ya Kiarabu ya Misri'''</font> (Kiswahili)<br />'''Gumhūriyyat Misr al-ʿarabiyya''' (Kiarabu)</font>

| align="center" colspan="2" |
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0"
| align="center" width="50%" | [[Picha:Flag of Egypt.svg|165px|Bendera ya Misri]]
| align="center" width="50%" | [[Picha:Coat of arms of Egypt.svg|165px|Nembo ya Misri]]
|----
| align="center" | ([[Bendera ya Misri]])
| align="center" | ([[Nembo ya Misri]])
|}
<!--
|----
|align="center" colspan="2" style="letter-spacing:0.5px; background-color:#f2f2f4" | Wahlspruch: ''""''
-->
|----
| [[Lugha rasmi]] || [[Kiarabu]] 
|----
| [[Mji Mkuu]] || [[Cairo]]
|----
| Mji Mkubwa || [[Cairo]]
|----
| [[Serikali]] || [[Jamhuri]]
|----
| [[Rais]] || [[Abdel Fattah el-Sisi]]
|----
| [[Eneo]] || [[km²]] 1,010,408
|----
| [[Idadi ya wakazi]] || 100,075,480 (2020)
|----
| [[Wakazi kwa km²]] || 99
|----
| [[Uchumi]] nominal || Bilioni $302.256 
|----
| [[Uchumi]] kwa kipimo cha umma || $3,047
|----
| [[Pesa]] || Lira au Pauni ya Misri = 100 Piaster
|----
| Kaulimbiu || "Haki - Amani - Kazi"
|----
| [[Wimbo wa Taifa]] || '' '[[Biladi, Biladi, Biladi]]'' (nchi yangu, nchi yangu, nchi yangu)''<br />[[File:Bilady, Bilady, Bilady.ogg|center]]</center>
|----
| colspan="2" align="center"| [[Picha:EGY orthographic.svg|250px|Misri katika Afrika]]
|----
| Saa za Eneo || UTC +2
|----
| Mtandao || .eg
|----
| Kodi ya Simu || +20
|}

'''Misri''' (kwa [[Kiarabu]]: '''مصر''', ''Masr'') ni nchi ya [[Afrika]] ya Kaskazini-Mashariki ikiwa na eneo la [[Rasi ya Sinai]] kwenye [[bara]] la [[Asia]] pia. 

Ni nchi yenye wakazi [[milioni]] 100 na [[mji mkuu]] [[Kairo]] ni kati ya [[miji]] mikubwa zaidi [[duniani]] (zaidi ya milioni 9). 

Ni kati ya nchi za [[dunia]] zenye [[historia]] ndefu inayojulikana. 

==Jina la nchi==
*Jina la Misri kwa [[Kiswahili]] linalingana na jina rasmi la <big><big>مصر</big></big> Miṣr katika [[lugha]] ya Kiarabu. Ni jina la Kale jinsi inavyoonekana katika [[Biblia ya Kiebrania]] ambako inaitwa Mitzrayim (מִצְרַיִם, wingi wa Misri kumaanisha Misri ya Juu na Misri ya Chini). Maana ya jina hili ni "nchi".

*Katika enzi ya [[Misri ya Kale]] nchi iliitwa na wenyeji Km.t (''Kemet'') inayomaaniosha "nchi nyeusi" kwa kutaja [[ardhi]] "nyeusi" (=yenye [[rutuba]]) ya [[bonde]] la [[Naili]], tofauti na ardhi [[nyekundu]] ya [[jangwa]]. 

*Majina ya [[Mzungu|Kizungu]] ya "Egypt" ([[ing.]]), "Egypte" ([[far.]]), "Ägypten" ([[jer.]]) yanatokana na jina la [[Kigiriki]] '''Αίγυπτος''' (''aigyptos''). Hakuna hakika juu ya maana asilia ya neno. Wengine huamini neno limetokana na jina la [[hekalu]] muhimu mjini [[Memphis (Misri)|Memphis]]. Neno hili ni pia asili ya jina "[[Wakopti]]" na hii ni jinsi wenyeji wa Misri walivyojiita wakati wa [[utawala]] wa [[Dola la Roma]]  

==Jiografia==
Misri imepakana na [[Bahari]] ya [[Mediteranea]], [[Israel]], Eneo la mamlaka ya [[Palestina]], [[ghuba ya Suez]], ghuba ya [[Aqaba]], [[Bahari ya Shamu]], [[Sudan]] na [[Libya]]. Umbo la nchi hufanana na [[trapeza]]. 

[[Tabianchi]] ni [[yabisi]] sana na maeneo makubwa ni [[jangwa]], pamoja na [[oasisi]] na maeneo ya [[savana]] ya miiba. Karibu wananchi wote huishi ndani ya kanda nyembamba ya [[bonde]] la mto [[Naili]]. Bonde hili linavuka nchi kuanzia mpakani na [[Sudani]] katika kusini kuelekea kaskazini hadi mdomo wa mto kwenye [[Bahari ya Mediteranea]]. Ardhi pande zote mbili za mto inamwagiliwa na kulimwa. Kwatika umbali mdogo kutoka mto jangwa inaanza.

Takriban kilomita 250 kabla ya [[mdomo]] Naili inagawanyika katika [[mkono|mikono]] mbalimbali na kuunda [[delta ya mto]]. 

Kanda hili bichi si zaidi ya [[asilimia]] 5 za eneo lote la nchi, ila 98% za wananchi wote huishi humo.<ref>[ http://www.oceandocs.org/bitstream/handle/1834/383/Hamza.pdf;jsessionid=27AB61FA3D2E5414E61CED1F78061F86?sequence=1   Waleed Hamza : Land use and Coastal Management in the third Countries; Egypt as a case; http://www.oceandocs.org , imeangaliwa Machi 2016] </ref> Kwa hiyo Naili huitwa "Baba wa Misri", kwa maana bila mto huo pasingekuwepo [[taifa]] hili.

[[Mji mkuu]] wa [[Kairo]] uko mwanzoni mwa eneo la [[delta]].

Nchi yote huwa na kanda asilia zifuatazo:

* [[Oasisi]] ya mto Naili: mto umechimba bonde kama [[mfereji]] katika [[mwamba]] asilia ya nchi. Ndani ya bonde hili jembamba lenye [[upana]] hadi [[kilomita]] 25 kuna kanda la ardhi yenye rutuba kuanzia [[Ziwa Nasser]] hadi Kairo.

* Delta ya Naili: upande wa kaskazini wa Kairo Naili inajigawa katika mikono miwili mikuu na kati ya mikono hiyo miwili kuna eneo la delta yenye [[km²]] 23,000 kwa [[umbo]] la [[pembetatu]]. Inajaa ardhi ya rutuba kutokana na [[tope|matope]] ya Naili iliyopelekwa huko na [[mafuriko]] katika muda wa miaka elfu kadhaa. Eneo hili linalimwa kote na kumwagiliwa likiwa na mikono midogo ya kando ya Naili. 

* Jangwa la Magharibi: ni eneo kubwa upande wa magharibi wa Naili lisilo na [[milima]] mikubwa. Kaskazini mwake kuna [[tambarare]] ya Lybia iliyo takriban [[mita]] 240 [[juu ya usawa wa bahari|juu ya uwiano wa bahari]]. Kusini mwake linainama eneo la [[mbonyeo]] wa [[Qatara]] hadi mita 133 chini ya UB, halafu jangwa linapanda tena juu kuelekea kusini magharibi.

:Ndani ya eneo hili kubwa kuna [[beseni]] kadhaa pamoja na oasisi za Siwa, Bahariyya, Farafra, Dakhla na Charga. Kilomita 100 upande wa kusini-magharibi wa Kairo kuna oasisi kubwa ya Fayyum pamoja na [[ziwa la Warun]] lenye eneo la km² 230. 

* Jangwa la Mashariki: ni eneo upande wa mashariki wa mto Naili. Huko kuna milima inayopanda juu ya mita 2,000 pamoja na [[wadi]] yaani bonde kali. Jangwa linatelemka hadi mfereji wa [[Bahari ya Shamu]] ambao ni sehemu ya [[Bonde la Ufa]] linaloanza [[Palestina]] na kuendelea hadi [[Ziwa Nyasa]].

* Rasi ya Sinai: ni eneo la jangwa na milima inayofikia hadi mita 2637 (Jabal Katharina).

==Historia==
{{main|Historia ya Misri}}
Nchi hiyo ni kati ya [[Kitovu|vitovu]] vya [[ustaarabu]] wa [[binadamu]], na kwa sababu hiyo inavutia [[watalii]] wengi.

===Historia ya awali===
Katika kipindi cha [[historia ya awali]] tangu takriban miaka [[6000 KK|6000]] [[KK]] wakazi wa Misri walikuwa na [[kilimo]] cha [[nafaka]]. Walikuwa na [[teknolojia]] ya [[Zama za Mawe]]. Wakati ule [[Jangwa la Sahara]] lilipanuka na kuwalazimisha watu kukaa karibu zaidi kwenye [[mto Nile]] na kwenye [[oasisi]] kama [[Faiyum]]. 

Katika [[mazingira]] ya [[jangwa]] [[bonde la Nile]] liliwavuta watu kutokana na [[rutuba]] kubwa ya [[ardhi]] iliyoongezwa kila mwaka upya kwa njia ya mafuriko yaliyotandaza [[matope]] kutoka [[nyanda za juu]] kwenye ardhi.

[[Utafiti]] wa [[akiolojia]] umegundua ya kwamba wakazi hao wa [[bonde]] walianzisha tamaduni mbalimbali zilizokuwa tofauti kati yao lakini zilizowasiliana kibiashara. Mifano ya kwanza ya [[mwandiko]] wa [[hiroglifi]] imepatikana kwenye [[ufinyanzi|vyungu vilivyofinyangwa]] mnamo [[3200 KK]]. 

===Misri ya Kale===
Katika [[karne]] zilizofuata, mnamo [[3000 KK]] yalitokea muungano wa sehemu mbalimbali wa Misri chini ya [[wafalme]] wenye nguvu wanaotajwa kwa cheo cha [[farao]]. Katika [[historia]] iliyotungwa na waandishi [[Wagiriki wa Kale]] ni kwa kawaida [[Farao Menes]] anayetajwa kuwa mtawala wa kwanza aliyeunganisha Misri ya Kaskazini na Misri ya Kusini kuwa [[milki]] moja. Lakini leo hii inajulikana kuna wafalme waliomtangulia waliokuwa tayari na milki kubwa. Hata hivyo Menes alianzisha utawala wa [[nasaba]] mbalimbali zilizofuatana, pamoja na vipindi vya kati ambako [[vita vya wenyewe kwa wenyewe]] na mafarakano katika nasaba ziliweza kugawa nchi tena kwa muda. 

Mafarao wa [[Misri ya Kale]] walifaulu mara kadhaa kupanua [[mamlaka]] yao hadi ndani ya [[Sudani]] ya leo, na pia kwa vipindi juu ya sehemu za [[Palestina]] na [[Syria]] ya leo. Mara kadhaa wavamizi kutoka nje walifaulu kushika utawala juu ya Misri kama vile [[Waiksosi|Wahyksos]] kutoka Palestina / [[Kanaan]], [[Wakushi]] kutoka [[Nubia]] au watu kutoka [[Lybia]]. Wavamizi hao walitumia pia cheo cha Farao wakijaribu kuendeleza tabia nyingi za milki za awali. Hatimaye wote walipinduliwa tena na viongozi wazalendo walioanzisha nasaba mpya.  

Mwaka [[525 KK]] mfalme wa [[Uajemi]] aliteka Misri. Kwa kipindi kifupi Wamisri waliweza kuwaondoa tena na kuendelea chini ya watawala wazalendo. 

===Misri ya Ptolemi (Wagiriki) na chini ya Roma===
Uvamizi wa [[Aleksander Mkuu]] mwaka [[332 KK]] ulianzisha kipindi cha Misri ya Kigiriki. Mji mpya wa Aleksandria ulikuwa mji mkuu mpya. [[Jemadari]] wa Wagiriki walitumia pia cheo cha Farao na kutawala kama [[nasaba ya Ptolemi]], lakini tabaka ya watawala ilikuwa na [[utamaduni]] tofauti sana na wananchi wakulima wa kawaida. 

Wakati wafalme Wagiriki waliendelea kutawala milki mpya ilienea kutoka magharibi ya Mediteranea iliyokuwa [[Dola la Roma]]. [[Malkia]] wa mwisho wa Misri alikuwa [[Kleopatra]]. Baada ya [[kifo]] chake Misri ilikuwa [[jimbo]] la Dola la [[Roma]].

Utawala wa Kiroma uliendelea kwa karne 6. Katika muda huu [[Ukristo]] ulianza kuenea katika Misri. Nchi ilikuwa haraka kitovu muhimu cha [[imani]] mpya na [[Ukristo wa Kikopti]] uliendeleza [[liturgia]] na [[mapokeo]] ya pekee na kupeleka mfumo huu wa Ukristo hadi Sudani na [[Ethiopia]]. 

Lakini hali ilikuwa ngumu baada ya [[Gavana|magavana]] wa Roma na baadaye wa [[Bizanti]] kujaribu kuwalazimisha Wakopti kufuata liturgia na mafundisho ya [[Kanisa]] rasmi yaani [[Kanisa la Kiorthodoksi]]. 

===Uvamizi wa Kiarabu na Misri ya Kiislamu===
Kwenye mwaka 639 jeshi la Waarabu Waislamu lilivamia Misri na kuteka nchi yote katika muda wa miaka 3. Wenyeji wengi waliokuwa Wakristo Wakopti hawakuwapinga kwa sababu walipendelea Waislamu kuliko Wakristo Waorthodoksi waliowahi kuwakandamiza vikali katika miaka iliyotangulia. Kwa karne kadhaa idadi kubwa bado walikuwa Wakristo lakini kuanzia karne ya 12 idadi ya Waislamu ilikuwa kubwa zaidi kwa sababu Wakristo walipaswa kulipa kodi zaidi na vipindi kadhaa vya mateso vilitokea na yote ilisababisha kuhamia kwa wananchi kwenda dini mpya. 

Watawala wapya hawakutumia Aleksandria kuwa mji mkuu bali walianzisha mji mpya wa Fustat karibu na [[Babylon ya Misri]]<ref>Leo hii sehemu zote mbili ziko ndani ya Jiji la Kairo</ref>, pale ambako mto Nile unajigawa na kuanzisha [[delta]] yake. 

Hadi mwaka 969 Misri ilitawaliwa na watawala Waislamu Wasunni waliokuwa kwa jina magavana na wawakilishi wa makhalifa huko Dameski au Baghdad, lakini zaidi watawala wa kujitegemea hali halisi. Mwaka 969 Wafatimi kutoka sehemu za Tunisia ya leo walivamia na kuteka nchi wakianzisha ukhalifa wao. Wafatimi walikuwa [[Waismaili]], wakati ule mwelekeo wa kimapinduzi ya [[Shia]]. Walianzisha makao makuu yao nje ya Fustat na Babylon wakaiita "Al-Qahira", yaani mwenye ushindi, na hii ilikuwa chanzo cha Kairo ya leo.

Wakati wa [[vita za misalaba]] Wafatimi walishindwa na askari wa Wasunni waliendelea kuunda nasaba ya masultani wa Mamluki wa Misri.

===Jimbo la Milki ya Osmani===
Mnamo mwaka 1517 [[Waosmani]] walivamia na kuteka Misri. Hadi [[karne ya 19]] Misri ikaendelea kama jimbo la Milki ya Osmani, kisheria hata hadi Vita Kuu ya Kwanza ya Dunia. Hali halisi nchi ilikuwa na kipindi kifupi kama milki ya kujitegemea wakati wa karne ya 19, hadi kusimamiwa na Uingereza hasa kwa shabaha ya kutawala [[mfereji wa Suez]] na kushuka kwa ngazi ya nchi lindwa. 

Mwaka [[1914]] ilitangazwa kuwa [[nchi lindwa]] chini ya Uingereza; tangazo la [[uhuru]] la mwaka [[1922]] bado liliacha athira kubwa kwa Uingereza. 

===Uhuru===

Tangu mwaka [[1952]] Misri imepata uhuru kamili, na tangu hapo ilitawala pia mfereji wa Suez.

==Watu==
[[File:Egypt 2010 population density1.png|left|thumb|Msongamano (watu kwa [[kilometa mraba]]).]]
Wakazi wengi (91%) ni Wamisri asili. Wengine ni [[Waazaba]], [[Waturuki]], [[Wagiriki]], [[Wabeduini]], [[Waberberi]], [[Wanubi]] n.k. Wahamiaji kutoka Sudan na nchi nyingine ni milioni 5 hivi, wakati Wamisri wanaoishi ugenini ni milioni 2.7.

[[Lugha rasmi]] ni [[Kiarabu Sanifu cha Kisasa]], wakati wananchi wanatumia kwa kawaida aina mbalimbali za [[Kiarabu]], hasa [[Kiarabu cha Kimisri]] (68%)

Upande wa [[dini]], [[sheria]] zinazitambua 3 tu: [[Uislamu]], ambao ndio [[dini rasmi]], [[Ukristo]] na [[Uyahudi]]. 

Uwiano wa wafuasi wa dini hizo haujulikani vizuri, lakini Waislamu (hasa [[Wasunni]]) ni kama 90%, Wakristo (hasa [[Wakopti]] wanaoendelea kufuata [[Ukristo]] uliokuwa unatawala kabla ya [[Waarabu]] kuteka nchi katika [[karne ya 7]]) ni walau 10%, wakati Wayahudi wamehama karibu wote.

== Tazama pia ==
* [[Mikoa ya Misri]]
* [[Orodha ya miji ya Misri]]
* [[Historia ya Misri]]
* [[Misri ya Kale]]
* [[Orodha ya Marais wa Misri]]
* [[Orodha ya nchi kufuatana na wakazi]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na idadi ya watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na msongamano wa watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na pato la taifa]]
* [[Demografia ya Afrika]]

== Viungo vya nje ==
{{Commons|Egypt}}
;Serikali
* [http://www.egypt.gov.eg/english/ Egypt's Government Services Portal] {{Wayback|url=http://www.egypt.gov.eg/english/ |date=20060320212726 }} (Arabic, English)
* [http://www.eip.gov.eg/ Egypt Information Portal] (Arabic, English)
* [http://www.idsc.gov.eg/ Egypt Information and Decision Support Center] (Arabic, English)
* [http://www.sis.gov.eg/ Egypt State Information Services] (Arabic, English, French)
* [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-e/egypt.html Chief of State and Cabinet Members] {{Wayback|url=https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-e/egypt.html |date=20121119025919 }}
* [http://www.egypt.travel/ Egyptian Tourist Authority] {{Wayback|url=http://www.egypt.travel/ |date=20120503222352 }}
;Taarifa za jumla
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/middle_east/country_profiles/737642.stm Country Profile] from the [[BBC News]]
* {{CIA World Factbook link|eg|Egypt}}
* [http://www.africa.com/egypt/ Egypt] profile from [[Africa.com]]
* {{dmoz|Regional/Africa/Egypt}}
* {{Wikiatlas|Egypt}}
* [http://www.lib.utexas.edu/maps/egypt.html Egypt Maps] – [[Perry-Castañeda Library]] Map Collection, [[University of Texas at Austin]]
;Biashara
* [http://wits.worldbank.org/CountryProfile/Country/EGY/Year/2012/Summary World Bank Summary Trade Statistics Egypt]
;Mengineyo
* ''[http://www.gutenberg.org/etext/17321 History of Egypt, Chaldea, Syria, Babylonia, and Assyria in the Light of Recent Discovery]'' by Leonard William King, at Project Gutenberg.
* [http://www.ibtada.com/ibtada.php?cur_page=main&sub=submain&mainpage=ajaib_ghar&page=qadeem_mesar&pgno=1 Egyptian History (urdu)] {{Wayback|url=http://www.ibtada.com/ibtada.php?cur_page=main&sub=submain&mainpage=ajaib_ghar&page=qadeem_mesar&pgno=1 |date=20180523152541 }}
* ''By Nile and Tigris'' - a narrative of journeys in Egypt and Mesopotamia on behalf of the British museum between 1886 and 1913, by Sir [[E. A. Wallis Budge]], 1920 ([http://fax.libs.uga.edu/DS49xB8x1920/ DjVu] {{Wayback|url=http://fax.libs.uga.edu/DS49xB8x1920/ |date=20081121055457 }} and [http://fax.libs.uga.edu/DS49xB8x1920/1f/ layered PDF] {{Wayback|url=http://fax.libs.uga.edu/DS49xB8x1920/1f/ |date=20081121055457 }} formats)
* [http://arthistory.about.com/od/from_exhibitions/ig/Napoleon-on-the-Nile/Joseph--1874.htm Napoleon on the Nile: Soldiers, Artists, and the Rediscovery of Egypt] {{Wayback|url=http://arthistory.about.com/od/from_exhibitions/ig/Napoleon-on-the-Nile/Joseph--1874.htm |date=20080602082144 }}.

{{Afrika}}
{{African Union}}
{{Mbegu-jio-Afrika}}

[[Jamii:Misri| ]]
[[Jamii:Nchi za Kiarabu]]
[[Jamii:Nchi za Afrika]]
[[Jamii:Umoja wa Afrika]]
[[Jamii:Maeneo ya Biblia]]
[[Jamii:Mashariki ya Kati]]