Enkeshui

Ubao wa mancala wa Wamasai kwa ajili ya Enkeshui au Endodoi

Enkeshui (au Engesho) ni mchezo wa jadi wa Mankala unaochezwa na Wamasai wa Kenya na Tanzania. Ni mchezo wa mancala wa kiasi cha utata, na unafanana kiasi na mchezo wa mankala wa Layli Goobalay unaochezwa Somalia.

Sheria

Vifaa na Kuandaa Mchezo

Enkeshui inaweza kuchezwa kwa kutumia ubao wa mancala wa saizi tofauti, mraba ziwe na safu mbili za mashimo (yaani, ni mchezo wa "Mancala II"). Idadi ya mashimo katika kila safu inaweza kutofautiana; kawaida ni 8, 10, au 12. Mbegu 48 hutumiwa. Kama ilivyo kwa michezo mingi ya jadi ya mancala, si wazi ikiwa kuweka awali kunaweza kuwa ni kama ilivyo au inaweza kuchaguliwa kwa makubaliano kati ya wachezaji. Hata hivyo, baadhi ya mipangilio ya kawaida zaidi kwa ubao wa 2x12 na 2x18 ni kama ifuatavyo:

3 3 0 3 3 0 3 3 0 3 3 0

0 3 3 0 3 3 0 3 3 0 3 3

4 4 4 4 4 4 0 0

0 0 4 4 4 4 4 4

0 0 4 4 4 4 4 4

4 4 4 4 4 4 0 0

Mbio za Awali

Ili kuchagua ni mchezaji yupi ataanza kucheza kwanza, "mbio za kwanza" zinafanyika. Wachezaji wote wanachukua mbegu zote kutoka kwenye shimo moja lao na kuzipanda kwa wakati mmoja. Mchezaji wa kwanza kumaliza kupanda atakuwa wa kwanza kucheza katika mchezo uliobaki. Kumbuka kwamba tangu mbio za awali zinafanyika kwa wakati mmoja, matokeo yake ni ya kutabirika sana. Hivyo basi, kila mchezo utaanza (baada ya mbio) na kuweka awali tofauti.

Mchezo Mkuu

Baada ya mbio za awali, wachezaji watapokezana zamu. Katika zamu yake, mchezaji huchukua mbegu zote kutoka kwenye shimo moja lake na kuzipanda kinyume cha mshale wa saa. Kulingana na mahali ambapo mbegu ya mwisho ya kupanda imetupwa, sheria zifuatazo zinaweza kutumika:

• ikiwa mbegu ya mwisho imetupwa kwenye shimo moja la mpinzani, na shimo hili ni tupu, zamu inamalizika;
• ikiwa mbegu ya mwisho imetupwa kwenye shimo lisilo tupu, upandaji utaendelea kwa ujumla kwa mtindo wa upandaji wa kurithisha, na baadhi ya ubaguzi unaohusiana na "ng'ombe" (tazama chini). Ikiwa upandaji wa awali unasababisha upandaji wa kurithisha, mchezaji hatoweza kukamata (tazama chini) kwa muda wa zamu iliyobaki.
• ikiwa mbegu ya mwisho imetupwa kwenye shimo tupu katika safu ya mchezaji, na shimo kinyume chake ni lisilo tupu, mbegu zote katika shimo hili zinakamatwa pamoja na mbegu iliyosababisha ukamataji; mbegu zote zilizokamatwa zinaondolewa katika mchezo. Pia, ikiwa shimo ambalo mbegu ya mwisho ililetwa ni linalofuata (kinyume cha mshale wa saa) na safu ya mashimo tupu, kila moja ikikabiliana na shimo lisilo tupu katika safu ya mpinzani, basi mbegu zote katika mashimo hayo ya mpinzani zinakamatwa pia.
• ikiwa mbegu ya mwisho imetupwa kwenye shimo tupu katika safu ya mchezaji, na shimo kinyume chake ni tupu, zamu inamalizika.

Kuna sheria kadhaa za ziada pia zinazotumika:

• ikiwa katika upandaji wa mtu binafsi (sio kurithisha) mchezaji anapita kwenye safu yote ya mpinzani (yaani, anatupa mbegu katika kila shimo la mpinzani), anapata haki ya kuchagua ikiwa upandaji wa kurithisha utaendelea kinyume cha mshale wa saa badala ya kinyume cha saa; haki hii inadumu hadi zamu ya mchezaji inapomalizika;
• mara kwa mara, mchezaji anaweza kuruhusiwa kufanya hoja "maalum" ambayo inajumuisha kuchukua mbegu zote kutoka mbili ya mashimo yake na kuzigawa kwa hiari katika safu yake. Hii haitasababisha au kumaanisha upandaji wowote.

Ng'ombe

Baadhi ya mashimo yanaweza kuwa "ng'ombe". Ikiwa mbegu ya mwisho ya kupanda inatupwa kwenye shimo lenye mbegu 3, shimo linakuwa "ng'ombe" wa mchezaji huyu. Pia, ikiwa mbegu mbili za mwisho katika kupanda zinatupwa kwenye mashimo mawili yanayoshikilia mbegu 2 na 3, au 3 na 2, mashimo yote mawili yanakuwa ng'ombe wa mchezaji huyu. Mbegu katika ng'ombe haiwezi kuondolewa. Kila wakati upandaji unamalizika na mbegu ya mwisho ikiletwa kwenye ng'ombe, zamu ya mchezaji inamalizika. Kila wakati upandaji unamalizika kwa njia inayosababisha ukamataji (tazama hapo juu), lakini mbegu zinazopaswa kukamatwa ziko kwenye ng'ombe, ukamataji hautatokea na zamu inamalizika.

Mwisho wa Mchezo

Mchezo unamalizika wakati mmoja kati ya wachezaji hawezi tena kufanya hoja, kwa sababu hana mbegu katika safu yake au kwa sababu ana mbegu tu katika mashimo ya ng'ombe. Mpinzani kisha anakamata mbegu zote katika safu yake, isipokuwa zile katika mashimo ya ng'ombe; mbegu katika mashimo ya ng'ombe zitakamatwa na mchezaji mwenye ng'ombe. Mchezaji ambaye amekamata mbegu nyingi zaidi anashinda mchezo.

Enkeshui katika Utamaduni wa Wamasai

Kuna vipengele kadhaa vya ishara katika sheria za Enkeshui. Idadi kamili ya mbegu, "48" (idadi ya mbegu), inachukuliwa kuwa ya kheri katika utamaduni wa Wamasai. Idadi ya mashimo kwa kila safu daima ni ya hata; hii inahusiana na ukweli kwamba namba za hata zinachukuliwa kuwa "za kike". Karibu lugha yote ya mchezo inategemea mfano ambao una uhusiano na ufugaji wa ng'ombe: mbegu ni ng'ombe, mashimo ni maeneo, na baadhi ya mashimo ni "ng'ombe". Kumbuka kwamba methali za ufugaji wa ng'ombe zinatumika kwa mancalas zilizopatikana katika tamaduni zisizohusiana kabisa (lakini pia za ufugaji), kama vile mchezo wa Mongolia wa Unee tugaluulax.

Michezo ya Enkeshui ni matukio ya kijamii katika vijiji vya Wamasai. Kawaida, mchezo huchezwa na timu; huku mchezaji binafsi lazima achaguliwe kutoka kwa kila timu ili kuchukua hatua halisi, timu ina haki ya kukataa kumuunga mkono mchezaji huyu na kumrejesha na hata kujiondoa hatua yake ikiwa hakuna Maamuzi kwa Makubaliano kuhusu hilo. Kwa kuwa sheria ni ngumu sana, na Wamasai kawaida hucheza haraka iwezekanavyo, hatua za kinyume cha sheria zinaweza kutokea kwa sababu ya kosa la mchezaji au nia yake halisi ya udanganyifu; katika kila hali, ni jukumu la wapinzani kugundua hatua ya kinyume cha sheria na kuiondoa. Watu wasiocheza pia wanaweza kuingilia kati, na mara nyingi kubeti kwa mshindi. Mfumo wa sheria za kijamii unaoainisha "tabia nzuri" kuhusiana na Enkeshui (kwa wachezaji na watazamaji) ni ngumu sana na ni vigumu kueleweka kwa vijana pamoja na wageni.

Angalia pia

• Endodoi

Marejeo

• Rules and other information on Enkeshui

Makala hii kuhusu utamaduni wa Kenya bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Enkeshui kama historia yake au mahusiano yake na mada nyingine? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.

Makala hii kuhusu utamaduni wa Tanzania bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Enkeshui kama historia yake au mahusiano yake na mada nyingine? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.