Tazama chanzo cha Mirihi

{{Sayari
| alama              = [[File:Mars symbol (bold).svg|24px|♂]]
| majina_mengine     = Murihi<ref>Knappert, Jan. The Cosmology of Swahili Islamic Literature, in: Swahili Islamic poetry, Brill 1971, v. 1, uk 96 [https://www.google.com/books/edition/Swahili_Islamic_Poetry_Introduction_The/yzsVAAAAIAAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA96&printsec=frontcover]</ref>, sayari nyekundu<br>
Mars ([[Kiingereza|Kng.]])
| nusujira_kuu       = km 227939366<br>
au 1.52368055
| uduaradufu         = 0.0934
| siku               = siku 1.02749125
| mbetuko            = 1.850[[nyuzi|°]] toka [[njia ya Jua]]
| nusukipenyo        = km 3389.5 ± 0.2
| msongamano         = g/cm<sup>3</sup> 3.9335
| mvutano            = m/s<sup>2</sup> 3.72076
| tungamo            = kg 6.4171×10<sup>23</sup>
| halijoto           = [[Kelvini|K]] 213.15 (−60[[°C]])
|weupe=0.25 ([[Weupe wa Bond|Bond]])<br>
0.170 ([[Weupe jiometri|jiometri]])|asili_ya_jina=[[Kiarabu|Kar.]] المريخ (''al-miriikh'')|miezi=[[Fobo]] na [[Deimo]]|siku_nyota=siku 1.025957|jina=Mirihi|mwendombali=km 249,261,000<br>
au 1.66621|mwendokaribu=[[km]] 206,650,000<br>
[[Kizio astronomia|au]] 1.3814|ukubwa_picha=250|picha=Mars - August 30 2021 - Flickr - Kevin M. Gill.png|maelezo=Picha ya Mirihi, jinsi ilivyopigwa na mamlaka ya anga-nje ya [[Falme za Kiarabu]] mnamo Agosti 2021.|matini_badala=Picha ya Mirihi, jinsi ilivyopigwa na mamlaka ya anga-nje ya [[Falme za Kiarabu]] mnamo Agosti 2021.|kipindi=[[siku]] 686.980<br>
[[miaka]] 1.88085}}

<sup>Ukitafuta mungu ya dini ya Roma ya Kale anayeitwa Mars kwa lugha ya Kiingereza tazama [[Mars (mungu)]]</sup>

'''Mirihi''' ni [[sayari]] ya [[nne]] katika [[Mfumo wa Jua]]. Hivyo ni sayari jirani ya [[Dunia]] iliyo sayari ya [[tatu]]. 

[[Sura]] ya Mirihi inafanana zaidi na ile ya Dunia yetu kati ya sayari zote ilhali haina [[joto]] wala [[baridi]] kali mno. 

Kutokana na [[rangi]] yake, iliyosababishwa na wingi wa [[kutu]], imeitwa "sayari [[nyekundu]]". 

Ina [[Miezi ya sayari|miezi]] miwili midogo inayoitwa [[Fobo]] na [[Deimo]].

==Asili ya jina==
Hatuna [[taarifa]] kuhusu [[Jina|majina]] ya [[Kibantu]] kwa sayari hii. [[Mabaharia]] [[Waswahili]] waliijua wakaitumia wakitafuta njia yao [[Bahari|baharini]] wakati wa [[usiku]]<ref> Knappert, Jan. "The Swahili Names of Stars, Planets and Constellations." In: The Indian Ocean Review, Perth, Australia, v. 6 n. 3, September 1993, uk 5-7 </ref>. Walipokea jina la "Mirihi" kutoka kwa [[Waarabu]] wanaoiita  المريخ ''al-miriikh''<ref>Zizi مرخ m-r-kh kwa Kiarabu cha kisasa inamaanisha "kujipakia" (kamusi ya Wehr); lakini Lane inataja kichaka cha مرخ "A certain kind of tree that quickly emits fire" ([http://books.google.com/books/reader?id=8yswAAAAYAAJ&printsec=frontcover&output=reader&pg=GBS.PR5 Lane,Edward William,An Arabic‐English Lexicon]:Derived from the Best and the Most Copious Eastern Sources, uk 5802)</ref> inayoweza kuchukuliwa kama [[tafsiri]] ya jina la [[Kigiriki]] Πυρόεις ''piroes'' "mwenye moto"<ref>[https://lsj.gr/wiki/%CF%80%CF%85%CF%81%CF%8C%CE%B5%CE%B9%CF%82 πυρόεις], Liddell, Scott, Jones Ancient Greek Lexicon (LSJ), tovuti ya lsj.gr </ref>. Sababu ya jina hili ni rangi nyekundu inayoonekana tukiangalia sayari hii kwa [[macho]] matupu. Rangi nyekundu ilikuwa pia sababu ya kuona ni sayari ya [[damu]] na hivyo kuiona kama mwakilishi wa mabaya, jinsi walivyofanya [[Wababeli]]. [[Wagiriki]] waliona Mirihi pia kama mwakilishi wa mungu wa vita [[Ares]] na jina hili lilipokewa na Waroma wa Kale wakiitafsiri kwa mungu wao wa vita, Mars. Jina la Mars likadumu katika [[utamaduni]] wa [[Ulaya]] kutokana na umuhimu wa [[lugha]] ya Kilatini, likawa jina la kimataifa lililokubaliwa rasmi na [[UKIA]]<ref>[https://www.iau.org/public/themes/naming/#majorplanetsandmoon Naming of Astronomical Objects, major planets and Moon], tovuti ya UKIA, iliangaliwa Mei 2019</ref>.

== Njia mzingo yake ya kuzunguka Jua ==
Mirihi inazunguka [[Jua]] kwa [[umbali]] wa [[kilomita]] [[milioni]] 206.62 hadi 249,23, ikitumia karibu miaka miwili ya kidunia ([[mwaka]] 1 [[siku]] 321 na [[saa]] 18) kwa [[obiti]] (njia mzingo) yake. Mzingo wa kuzunguka Jua imeinama 1.85° kutoka [[ekliptiki]]. [[Obiti]] yake imekaribia [[umbo]] la [[duara]] ikiwa [[afeli]] yake ina umbali wa [[vizio astronomia]] 1.666 na [[periheli]] ina umbali wa vizio astronomia 1.3814 kutoka Jua.

== Tabia za kifisikia ==
[[Picha:Mars Earth Comparison.png|thumb|Ulinganisho wa [[ukubwa]]: Picha zenye [[skeli]] ileile za Dunia na Mirihi kandokando]]

[[Kipenyo]] cha Mirihi ni [[km]] 6.794 (takriban nusu kipenyo cha Dunia); eneo la uso wake ni [[nusu]] ya eneo la uso wa Dunia; [[masi]] yake ni sehemu ya [[kumi]] tu ya masi ya Dunia. 

Mirihi inazunguka kwenye kipenyo chake katika saa 24 na [[dakika]] 37 za kidunia. Kipenyo cha mzunguko kimenama 25° 12' dhidi ya njia ya mzingo wa kuzunguka Jua. Hali hii inasababisha [[majira ya joto]] na [[majirabaridi|ya baridi]] inayofanana na Dunia, lakini kutokana na muda wa mwaka hata muda wa majira ni mrefu kuliko duniani.

== Angahewa ==
[[Angahewa]] ya Mirihi ni haba sana, yenye shinikizo la [[Pascal]] 750 tu, yaani 0.75[[%]] ya shinikizo la [[hewa]] duniani.

Hewa yake ni hasa [[dioksidi ya kaboni]] (95%), [[nitrogeni]] (3%), [[argoni]] (1.6%) ikionyesha pia [[dalili]] hafifu za [[oksijeni]] na [[maji]]. 

Kutokana na uhaba wa hewa joto lililopokewa kutoka Jua linapotea haraka sana, hivyo kuna baridi wakati wa [[usiku]]. [[Halijoto]] karibu na [[ikweta]] wakati wa majira ya joto ni kati ya 20°C wakati wa [[mchana]] na hadi –85°C wakati wa usiku.

Mirihi ina [[upepo]] na [[mawingu]]. Nchani pana [[barafu]] ya daioksidi ya kaboni pia barafu ya maji inayoyeyuka wakati wa joto na kusababisha mawingu. Majira kati ya baridi na joto hutokea [[dhoruba]] kali zinazotupa [[vumbi]] nyingi hewani ya kufunika sehemu kubwa za uso wa sayari.

== Uso wa Mirihi ==
[[Picha:Mars_Viking_11h016.png|thumb|right|Eneo lilipotelemka [[chombo cha angani]] cha [[NASA]] Vikinglander]]
Uso wa sayari inaonyesha tofauti kubwa kati ya [[kizio]] cha [[kaskazini]] na kizio cha [[kusini]]. Kaskazini pana hasa [[tambarare]], kusini kuna hasa [[milima]] na [[nyanda za juu]]. Kutokana na uhaba wa maji hakuna [[bahari]] au [[mito]] lakini kuna dalili kama [[bonde|mabonde]] makavu yanayoonyesha ya kwamba zamani mito ilikuwepo.

Tambarare za kaskazini zina [[mchanga]] na vumbi nyingi. Maeneo haya yana rangi tofauti: mengine yanaonekana meusimeusi kwa [[darubini]]. Maeneo haya yaliaminiwa zamani ndiyo bahari, hivyo yaliitwa kwa jina la [[Kilatini]] "mare" (bahari) kama vile [[Mare Erythraeum]] au [[Mare Sirenum]]. 

Katika kizio cha kusini ndipo milima mikubwa inayojulikana ulimwenguni hadi leo. Mlima mkubwa kabisa, wenye [[kimo]] cha km 26 (zaidi ya mara nne [[urefu]] wa [[Kilimanjaro (mlima)|Kilimanjaro]]), ndio [[Olympus Mons]] (Mlima wa Olimpiki), [[volkeno]] , ambayo ni kubwa kuliko zote za Mfumo wa Jua. [[Mazingira]] yake mengine yenye milima mikubwa huitwa [[Tharsis]] kuna pia volkeno. 

Ncha za kaskazini na kusini zina vilele vya barafu. Sehemu kubwa ya barafu hii ni daioksaidi ya kaboni iliyoganda, sehemu ndogo ni barafu ya maji. Kilele cha barafu cha kaskazini kina kipenyo cha km 1000 wakati wa majira ya joto; [[unene]] wa barafu hukadiriwa kuwa km 5. [[Kilele]] cha barafu cha kusini ni kidogo: kipenyo chake ni km 350 tu, unene wake takriban km 1.5.

Katika eneo la ikweta ya Mirihi kuna [[bonde la ufa]] kubwa sana, lenye urefu wa km 4000 na [[kina]] hadi [[m]] 7000.

Vyombo vya angani vimefika Mirihi na kutuma [[picha]]. Hali halisi uso wa sayari ni [[jangwa]] kubwa sana.

[[Picha:Marsdustdevil2.gif|thumb|center|upright=2|Dhoruba ya vumbi Mirihini (picha zilipigwa na chombo cha [[NASA]] mwaka 2004)]]

== Mifereji ==
Mirihi ni sayari iliyoaminika kuwa na [[uhai]] hata aina ya [[wanadamu]]. Tofauti na sayari nyingine jirani na Dunia yetu, ambayo ni [[Zuhura]] (au Ng'andu), uso wa Mirihi unaonekana kwa darubini. Katika [[karne ya 19]] [[BK]] [[wanaastronomia]], hasa [[Mwitalia]] [[Giovanni Schiaparelli]], waliona [[alama]] kama mistari kwenye uso wa Mirihi. Schiaparelli aliita mistari hii kwa neno la [[Kiitalia]] "canali" yaani mifereji. Jina hili lilisababisha watu wengi kujiuliza: mifereji imepatikana namna gani? Halafu katika eneo la mistari hii mabadiliko ya rangi ilionekana. Haya yote yamesababisha dhana na makadirio ya kuwa mifereji imechimbwa kwa kusudi la kupeleka maji maeneo makavu yanayomwagiliwa na kuonyesha rangi ya [[mazao]] kimajira. Kumbe lazima kuwe na wachimbaji, kwa hiyo wako aina ya watu wenye [[utamaduni]]. Watu hao waliozaliwa katika [[fikra]] za wanaastronomia na [[waandishi]] wa [[vitabu]] walijulikana kote [[duniani]]; baadaye [[imani]] ilianza ya kuwa wanatutembelea duniani.

Leo imegunduliwa ya kwamba sehemu kubwa ya mistari iliyoripotiwa na Schiaparelli haiko, tena si mifereji. Sababu ya kuiona ilikuwa hali ya darubini ya zamani pamoja na kuchoka kwa [[macho]] ya watazamaji. Mistari kadhaa iko kweli, lakini si mifereji iliyochimbwa, bali mabaki ya mito ya kale kutoka zamani Mirihi ilipokuwa bado na maji. Mabadiliko katika rangi kwenye sehemu ya uso za Mirihi yamejulikana ni kutokana na dhoruba kubwa yanayorusha vumbi kwenye angahewa.

==Tanbihi==
<references/>

{{mfumo wa jua na sayari zake}}

[[Jamii:Sayari]]
[[Jamii:Mirihi]]
[[Jamii:Mfumo wa jua]]