Tazama chanzo cha Kemia

{{tafsiri kompyuta}}
[[Picha:Lab bench.jpg|thumb|300px|[[Maabara]] katika [[chuo]] cha [[Biokemia]], chuo cha [[Cologne]], [[Ujerumani]].]]
[[File:Chemicals in flasks.jpg|thumb|right|Chupa zilizohifadhi kemikali, ambazo ni [[ammonium hydroxide]] na [[asidi ya nitriki]], katika rangi tofautitofauti.]]
'''Kemia''' (labda [[jina]] limetokana na [[neno]] la [[Kiarabu]] al-kemia) ni [[sayansi]] ya [[mata]] kwa kiwango cha [[atomi]]. 

Kemia yahusu [[tabia]] ya [[elementi]] na viungo vya atomi, ni somo la kujua mabadiliko ya mata na uhusiano wa mata na mata ndogo tofauti, na pia huhusika wa [[nishati]]. 

Kimsingi kemia ni somo la [[atomi]] na mkusanyo wa atomi kwa [[molekyuli]], [[bilauri]] ama [[madini]] ambavyo vinajenga mata za kawaida. Kulingana na kemia ya kisasa ni ujenzi wa mata kwa kiwango cha atomi.

== Utangulizi ==
Kemia wakati mwingine yasemekana kuwa somo la sayansi la kati, kwa sababu inaunganisha sayansi nyingine, kama vile [[fizikia]], [[biolojia]] na [[jiologia]]. 

Kemia ina matawi mengi yaliyo maalumu kwa masomo na [[watalaamu]] wa matawi hayo, mahususi wa kemia, kwa mfano waruhusu utengenezaji wa vitu vipya, uoteshaji au uendelezaji wa [[dawa|madawa]] ili kutibu [[magonjwa]], na kutambua [[umekanika]] wa harakati za maisha.

Moja ya majawabu kwa kemia ni ati radhi imehusika. Kwa kemia radhi yaweza kuhusika na radhi nyingine, ama, ihusike radhi na harakati za [[nishati]]. Uhusiano ambao unajulikana zaidi ni uhusiano wa [[Viini za kemikali|kiini]] ama viini na viini vingine kwa [[jawabu ya kemikali]] ambapo kiini kimoja au viini za penduliwa kwa ainanyingine. Hii yahusu [[mnururishi wa samaku]] (kama kwa [[nuru ya kemia]]) Ambapo [[jawabu ya kemikali]] ya tokea kwa sababu ya papo ya nuru. Jawabu za kemikali ni masomo mengine ya tawi ya kemia mbapo ya stadi radhi kwa mifano mingine. Kemikali ya [[spektroskopi|Kispektroskopi]] kwa mfano wa stadi uhusiano wa nuru na radhi, bila jawabu lolote kutokea.

[[Wanasayansi]] ambao wanadumisha sayansi hii wanaitwa [[wanakemia]]. Kulingana nao [[radhi]] zote zina viungo vya [[atomi]] ama radhi ndogo zaidi zinazounda atomi. Atomi zaweza kuungana na kutoa radhi kubwa kama [[ioni]], [[molekyuli]] ama [[bilauri]]. 

Mjengo wa Dunia ambao tumeuzoea na mitambo ya radhi tumezoea zahakikishwa na jawabu ya viini vya kemikali na uhusiano wa jawabu hizi. 

[[Chuma cha pua]] ni chuma ngumu kwa sababu atomi zake zimeshikana pamoja kwa [[mshono wa bilauri]]. 

Mbao huchomeka kwa sababu ya jawabu pesi ya [[oksijeni]] kwa [[jawabu za kemikali]] kwa kiwango fulani cha [[joto]]. 

[[Maji]] ni [[kiowevu]] kwa joto inayodumisha maisha kwa sababu, molekyuli za maji zasonga zaidi kuliko [[mango]] ya [[barafu]], lakini kidogo kwa [[mvuke]]. 

[[Binadamu]] au [[mnyama]] yeyote aweza kuona kwa sababu ya uhusiano wa nuru na molekyuli za [[unyama]] nyuma ya macho.

Kwa hili eneo kubwa la masomo, ni vigumu sana kuhekima kila stadi kwa kemia na kuhtasari stadi yote kwa jumla. Hata kwa wataalamu zaidi wa kemia, wengi ujuzi wao umetia maanani kwa stadi kadhaa walizotia maanani zaidi kwa masomo yao. Kemia ina matawi mengi sana, yanayoitwa tawi za kemia, ambazo wanakemia watia makini. Kemia ambao hufunzwa kwa [[shule ya upili]] na miaka ya kwanza ya [[chuo kikuu]], yenyewe huitwa ''kemia ya msingi'' ambayo huwapa wanafunzi masomo ya kemia kwa msingi ili kuimarisha masomo pana ya kemia, kulingana na tawi lolote la kemia mwanafunzi atakayofuata. Kwa kemia ya msingi, stadi yenyewe haimalizii kwa utaalamu lakini wataalam wengi hutumia masomo haya ya msingi wa kemia kueleza kazi yao kwa sababu jibu lenyewe ni ngumu zaidi kueleza kwa ujuzi ama jibu lenyewe ni laghai.

Sayansi ya Kemia ni maendeleo ya kisasa kulingana na [[historia]], lakini mizizi yake ni kutokana na [[alkemia]] ambayo ilikuwa [[desturi]] kwa [[milenia]] katika dunia nzima. Jina la kemia ni kutoka alkemia; lakini, [[etimologia]] ya alkemia haijavumbuka zaidi (ona [[alkemia]]).

== Historia ya Kemia ==
Jina ''al-kemia'' yatoka katika [[Kiarabu]] ''al-kīmiyaˀ'' au ''al-khīmiyaˀ'' (الكيمياء or الخيمياء), kilichotanguliza ''al-'' kwa neno la [[Kigiriki]] χημεία, ''khemeia'', ambalo linamaanisha "kuunganisha pamoja", "kumwaga pamoja", "kuchomelea", "aloi ya chuma", na kadhalika. 

Msingi wa kemia waweza kutokana na [[kuchoma]]. [[Moto]] ulikuwa nguvu ambayo iligeuza vitu kutoka ain amoja hadi nyingine, na hiyo ndiyo iliyoleta shauku ya binadamu. Ni moto ulioleta ufumbuzi wa [[chuma]] na [[glass]]. Baada ya [[migodi]] kugunduliwa na kuwa madini ya mali, watu wengi walitamani kugundua njia ya kupindua madini mengine kuwa migodi. 

Hii ilileta [[sayansi ya kujaribu]] ambayo iliitwa [[Alkemia]]. Wanaalkemia waligundua taratibu aina nyingi za kemikali ambazo zilileta maendeleo ya Kemia ya kisasa. Kemia kama vile twaijua leo iligunduliwa na [[Antoine Lavoisier]] ambaye alile sheria ya [[kuhifadhi uzito]] mwaka wa [[1783]]. 

[[Ugunduzi wa radhi za Kemikali]] ina historia ndefu ya uedelezaji wa [[jedwali za kemikali|jedwali]] iliopagwa kwa ufumbuzi wa [[Dmitri Mendeleev]]. [[Tuzo ya Nobel ya Kemia]] ilioanzwa mwaka wa [[1901]], ina historia jema kuhusu uvumbuzi wa kemia miaka 100 iliopita.

== Utabiri wa Kemikali ==
Utabiri wa kemikali ni utabiri unaoweza kuelezwa na kemia na unahusu [[Viungo vya kemikali|viungo]] na [[nishati]]. Utabiri wa kemikali unahusika na mapenduzi ya tabia ya viini panapotokea majawabu ya kemikali. [[Moto]] ni mojawapo ya utabiri uliowahi kushangaza zaidi. Wanakemia wao hujaribu kutabiri mambo yote kuhusu Tabiri za kemikali zinazojulikana, na kugundua tabiri ambazo hazijajulikana na kuziweka kwa kundi ya jedwali kulingana na tabia ya [[viini]] vya kemikali. Mfano, Viini ambavyo zaitikia jawabu ya [[oksijeni]], ilikutoa majibu kwa aina ya viini vingine, husemekana kwamba zime [[oksijeniwa]]; hata hivyo kundi ya kemikali za [[kiuguza|kali]] ama [[alkali]] za weza jawabu na kutuliza athari, utabiri ambao wajulikana kama [[utulizaji wa athari za kemikali]]. [[Kiini cha kemikali|Viini]] vinaweza kua pia [[Udhoofu wa kemikali|dhoofu]] ama ziendelee kujiunda kutoka viini vingine kwa njia ya jawabu aina nyingi. Jawabu za kemikali zinahusika na mapenduzi au uhifadhi wa bidii, utabiri huu wasomwa kwa stadi ya kemia inayoitwa, [[Kemikali ya SiyaraJoto]]/ [[kemia ya athari-joto]]. Na pia, viini vingine hutoa nuru bila kuashwa moto, utabiri huu waitwa [[fosfati nuru]].

== Matawi ya Kemia ==
[[Picha:Pipetten.JPG|thumb|Maabara [[kikasha]] ]]
Kemia imegawiwa katika matawi makuu kadhaa. Kuna pia matawi mengine ya kitaalamu ambayo yanahusika na kemia.

* [[Kemia ya Uchambuzi]] ni [[Uchambuzi]] wa vifaa, ili kuelewa [[Viini vya kemikali]] na [[ujenzi]]. Kemia ya Uchambuzi ya husu majaribio mbinu ilkanun za kemia. Hzi mbinu za weza kutumika kwa Kemia aina yeyote, lakini si kwa Kemia fasihi ya nadhari.

* [[Biokemia]] ni stadi ya [[Viungo vya kemikali|Kemikali]], [[jawabu za kemikali]] na [[uhusiano]] unaofanyika kwa vitu vilivyo hai [[jumba|vijumba]]. Biokemia na [[kemia ya mahuluku]] zi karibu na [[Kemia ya madawa]]. 

* [[Kemia Si Mahuluku]] ni stadi ya tabia na jawabu za viungo vya kemikali mbazo siyo mahuluku. Tafauti ya kemia mahuluku na si mahuluku haijategwa zaidi makusudi, bado kuna mlinganisho hapa napale hasa kwa tawi ya [[Kemia ya mahuluku madini]].

* [[Kemia ya mahuluku]] ni stadi ya muundo, tabia, [[viungo]], umekaniki, na [[jawabu ya kemikali|jawabu]] ya [[Viungo vya mahuluki]]. hasa, ni stadi ya viini vinavyo [[radhi]] ya kaboni.

* [[Kemia ya fizikia]] ni stadi ya asili ya kemikali, taratibu na mifumo ya kemikali. Bidii na [[siyara]] ya mifumo hii ya kemikali inavutia wana kemia ya fizikia. Eneo nyingine za stadi muhimu ni kama [[Kemikali ya siyarajoto]], [[Kemikali ya mwendo wa bidii]], [[kemia ya umeme]], [[Umekaniki wa statistiki]], na [[spektroskopi]]. Kemia ya fizikia inahusika sana na [[Fizikia ya molekyuli]]. Kemia ya fizikia inahusu matumizi ya [[hesabu]] za[[ukadiri|(kalikilasi)]] kwa kuonyesha milingano.

* [[Kemia ya nadhari]] ni ustadi wa kemia kwa kutumia fikira (hasa kwa kutumia [[Hesabu]] ama [[fizikia]]), ina fafanua tabia ya shenga au zikiwa chenga. Hasa kwa matumizi ya [[umakanika kwanta]] na kwa kemia yaitwa [[kemia kwanta]]. Kutoka mwisho wa [[vita vya pili vya Dunia]], uendelezaji wa [[compyuta]] umeruhusu mfumo wa uendelezaji wa [[Kemia ya uanga na compyuta]], ambayo ni usanifu wa kutengeneza na kutumia [[programu ya kompyuta|miradi ya kompyuta]] ili kutatua hesabu za kemicali. Kemia ya nadhari ya husika zaidi na [[fizikia ya molekyuli]].

* [[Kemia ya Viini|Kemia ya Nuklia]] ni stadi ya vile viini vilivyo kwa atomi vinavyo jiunganisha pamoja na kujenga nuklia. [[Mageuzo ya radhi]] ni mambo ya kisasa na ni masomo makubwa ya kemia ya kinuklia, na [[jedwali la vinuklia]] ni matokeo muhimu na kifaa cha elimu hii.

Elimu nyingine za Kemia ni kama [[Kemia ya Sayari]], [[Kemia ya Anga]], [[Uhandisi wa Kemikali]], [[Kemia ya maarifa]], [[Kemia ya umeme]], [[Kemia ya mazingira]], [[kemia ya jeologia|jeo-kemia]], [[kemia ya kuzuia uwambukuzi|Kemia ya kijani kibichi]], [[Historia ya Kemia]], [[Sayansi ya Vifaa]], [[Kemia ya Dawa]], [[Biolojia ya molekyuli]], [[jena|Molekyuli za Jenetika]], [[Technologia ya nukta]], [[Kemia ya mahulukulu madini]], [[Petrokemia]], [[Famakolojia]], [[Photochemistry]], [[Kemia ya bidii za nuru na kemikali]], [[Kemia ya polima]], [[Kemia ya molekyuli jitu]], [[Kemia ya Wajihi]], na [[Kemia ya athari-joto]].

== Kanuni za ujuzi ==
=== Mifumo ya Kemia ===
Mifumo ya kemia, ni taratibu zinazo husika kwa eneo hii kupea majina ya [[viungo vya kemikali]]. Kuna mifumo fumbuzi zaidi ya kupa majina kemikali zilizogudulika. [[Viungo mahuluku]] zapewa majina kulingana na [[mifumo ya mahuluku]]. [[viungo si mahuluku]] za pewa majina kulingana na [[mifumo ya si mahuluku]].

=== [[Atomi]] ===
''Atomi'' ni muungano wa radhi ambazo zimepata sitima ya kuunga kwa kiini (kwa [[nuklia ya atomi]]) ambayo ina [[protoni]] na [[niutroni]], napia [[elektroni]] kadhaa ili kupima nguvu viini vilivyo na stima ya kuunga.

=== Kiini ===
''Kiini'' ni atomi ambazo zina kiwango cha nambari za [[protoni]] na [[nuklia ya atomi|nuklia]] sawa. Hii nambari yaitwa [[namba ya atomi]] ya kiini. Kwa mfano, atomi zote zina 6 protoni kwa nuklia ni atomi za kiini cha kemikali [[caboni]], na atomika zote zina 92 protoni kwa nuklia ni atomi za kiini cha [[urani]].

Maonyesho mazuri ya nambari za viini za kemikali ni [[Jedwali za kemika|jedwali]], ambayo huweka viini vya kemikali ambazo zina tabia sawa ya kemikali pamoja. Orodha ya viini [[Orodha ya viini kwa jina|kwa jina]], [[orodha ya viini kwa ishara|kwa ishara]] na kwa [[orodha ya viini kwa nambari|nambari ya atomi]], na pia kwa kuongezea kuna orodha ya [[aisotope]].

=== Viungo ===
''Kiungo'' ni kifaa kilicho na hakiba tosha ya [[viini vya kemikali]]ambazo za zaleta viungo, an mpango wa kujiunganisha ambao unaleta tabia fulani ya kemikali. Mfano, [[Maji (molekyuli)|maji]] ni kiungo ambacho kina viini vya [[hidrojeni]] na [[oksijeni]] kwa uwiano wa mbili kwa moja, na oksijeni kati ya hidrojeni, na kwa pembe ya 104.5° kati. Viungo vi na tengenezwa na kubomolewa kwa [[Jawabu ya kemikali]]

=== Molekyuli ===
''Molekyuli'' ni kiungo asili kidogo zaidi kwa [[viungo vya kemikali|Viungo]] au [[kiini cha kemikali|kiini]], ambacho hakiwezi kugauika mara nyingi, na kia tabia za kemikali. Molekyuli hasa yaweza kuwa na [[atomi]] mbili ama zaidi, zinazo [[Kujiunga kwa kemikali|kujiunga]] kikaza pamoja.

=== Ioni ===
''Ioni'' ni kifaa kilicho na stima, ama atomi ama molekyuli ambayo imepoteza au kuongeza elektroni. Iliyoongeza yaitwa [[kationi]] (kama [[natiri]] kationi Na<sup>+</sup>) na iliyopoteza elektroni yaitwa [[anioni]] (kama [[klorini]] Cl<sup>-</sup>) ambazo zaweza kutulizana kama [[chumvi]] kwa kemikali (ni [[natiri ya kloroni]] NaCl). Mfano wa [[ioni za poliatomi]] ambazo hazigawani wakati wa [[natharia za jawabu ya Kali-alkali|Jawabu za kali-alkali]] ni kama [[haidrojeni oksijeni|haidroksaidi]] (OH<sup>-</sup>), ama [[fosfeti]] (PO<sub>4</sub><sup>3-</sup>).

=== Kifaa ===
Kifaa cha kemikali yaweza kuwa ni Kiini, Kiungo ama mchanganyiko wa Kiungo, Viini ama Viungo na viini. Radhi nyingi twaziona kilasiku kwa maisha yetu na mchanganyiko mwingine nikama [[anga ya dunia|anga]], [[aloi]], [[na radhi za biolojia]] na zaidi ya vitu vingine nyingi.

== Tazama pia ==
* [[Orodha ya elementi]]
* [[Mfumo radidia]]
* [[Tuzo ya Nobel ya Kemia]]

==Tanbihi==
{{Reflist|2}}

==Marejeo==
*{{cite book |ref=harv |last1=Atkins |first1=Peter |authorlink1=Peter Atkins |last2=de Paula |first2=Julio |title=Elements of Physical Chemistry |edition=5th |year=2009 |origyear=1992 |publisher=[[Oxford University Press]] |location=New York |isbn=978-0-19-922672-6}}
*{{cite book |ref=harv |last1=Burrows |first1=Andrew |last2=Holman |first2=John |last3=Parsons |first3=Andrew |last4=Pilling |first4=Gwen |last5=Price |first5=Gareth |title=Chemistry<sup>3</sup> |url=https://archive.org/details/chemistry3introd0000unse |year=2009 |publisher=[[Oxford University Press]] |location=Italy |isbn=978-0-19-927789-6}}
*{{cite book |ref=harv |last1=Housecroft |first1=Catherine E. |last2=Sharpe |first2=Alan G. |title=Inorganic Chemistry |edition=3rd |year=2008 |origyear=2001 |publisher=[[Pearson Education]] |location=Harlow, Essex |isbn=978-0-13-175553-6 |oclc= |zbl= |doi= |id=}}

==Marejeo mengine==
;Kwa umati
* Atkins, P.W. ''Galileo's Finger'' ([[Oxford University Press]]) ISBN 0-19-860941-8
* Atkins, P.W. ''Atkins' Molecules'' (Cambridge University Press) ISBN 0-521-82397-8
* Kean, Sam. ''The Disappearing Spoon - and other true tales from the Periodic Table ''(Black Swan) London, 2010 ISBN 978-0-552-77750-6
* [[Primo Levi|Levi, Primo]] ''The Periodic Table'' (Penguin Books) [1975] translated from the Italian by Raymond Rosenthal (1984) ISBN 978-0-14-139944-7
* Stwertka, A. ''A Guide to the Elements'' (Oxford University Press) ISBN 0-19-515027-9
* {{cite web|title=Dictionary of the History of Ideas |url=http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-04 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080310214753/http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-04 |archivedate=March 10, 2008 }}

;Kwa wasomi wa wastani
* Atkins, P.W., Overton, T., Rourke, J., Weller, M. and Armstrong, F. ''Shriver and Atkins inorganic chemistry'' (4th edition) 2006 (Oxford University Press) ISBN 0-19-926463-5
* Chang, Raymond. ''Chemistry'' 6th ed. Boston: James M. Smith, 1998. ISBN 0-07-115221-0.
* {{Clayden}}
* Voet and Voet ''Biochemistry'' (Wiley) ISBN 0-471-58651-X

;Kwa wasomi wa juu
* Atkins, P.W. ''Physical Chemistry'' (Oxford University Press) ISBN 0-19-879285-9
* Atkins, P.W. et al. ''Molecular Quantum Mechanics'' (Oxford University Press)
* McWeeny, R. ''Coulson's Valence'' (Oxford Science Publications) ISBN 0-19-855144-4
* Pauling, L. ''The Nature of the chemical bond'' (Cornell University Press) ISBN 0-8014-0333-2
* Pauling, L., and Wilson, E. B. ''Introduction to Quantum Mechanics with Applications to Chemistry'' (Dover Publications) ISBN 0-486-64871-0
* Smart and Moore ''Solid State Chemistry: An Introduction'' (Chapman and Hall) ISBN 0-412-40040-5
* Stephenson, G. ''Mathematical Methods for Science Students'' (Longman) ISBN 0-582-44416-0

== Viungo vya nje ==
{{Commons|Chemistry}}
* Jedwali la Elementi kwa Kiswahili kutoka [http://www.yale.edu/swahili Kamusi Hai] {{Wayback|url=http://www.yale.edu/swahili |date=20060820152345 }} na [http://research.yale.edu/swahili/serve_pages/elementi.htm kubwa] {{Wayback|url=http://research.yale.edu/swahili/serve_pages/elementi.htm |date=20060911084522 }}
* [http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Chemistry/index.htm MIT mafunzo wazi | kemia] {{Wayback|url=http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Chemistry/index.htm |date=20100505005511 }}
* [http://wikid.chem.yale.edu/ Wikidchem, hakiba ya kemia mbayo nibure] {{Wayback|url=http://wikid.chem.yale.edu/ |date=20100728140045 }}
* [http://www.allchemicals.info/ Chemical Glossary]
* [http://chem.sis.nlm.nih.gov/chemidplus/ Chemistry Information Database]
* [http://www.chemicalforums.com/ Chemistry Forum]
* [http://www.chem.qmw.ac.uk/iupac/ IUPAC Nomenclature Home Page], see especially the "Gold Book" containing definitions of standard chemical terms
* [http://www.cci.ethz.ch/index.html Experiments] {{Wayback|url=http://www.cci.ethz.ch/index.html |date=20051123082538 }} videos and photos of the techniques and results
* [http://81.207.88.128/science/ More experiments] {{Wayback|url=http://81.207.88.128/science/ |date=20060309223352 }} - lots of information about the elements too.
* [http://physchem.ox.ac.uk/MSDS/ Material safety data sheets for a variety of chemicals] {{Wayback|url=http://physchem.ox.ac.uk/MSDS/ |date=20071016164904 }}
* [http://www.flinnsci.com/search_MSDS.asp Material Safety Data Sheets]
{{Sayansi}}
{{mbegu-sayansi}}
[[Jamii:Kemia|*]]
[[Jamii:Sayansi]]