Tazama chanzo cha Daniel Arap Moi

{{Infobox officeholder
| name = Daniel Toroitich arap Moi
| picha = Kenya-moi.jpg{{!}}border
| caption = Rais Moi kwa kao rasmi ya Umoja wa Kimataifa mnamo 10 Novemba 2001.
| order = [[Orodha ya Marais wa Kenya|2]]
| office = Rais wa Kenya
| term_start = 22 Agosti 1978
| term_end = 30 Desemba 2002
| vicepresident = [[Mwai Kibaki]] {{small|(1978–1988)}}<br/>[[Josephat Karanja]] {{small|(1988–1989)}}<br/>[[George Saitoti]] {{small|(1989–1998, 1999-2002)}}<br/>[[Musalia Mudavadi]] {{small|(2002)}}
| predecessor = [[Jomo Kenyatta]]
| successor = [[Mwai Kibaki]]
| birth_date = {{Birth date and age|1924|9|2|df=y}}
| birth_place = [[Sacho]], [[Kenya Colony]]
| death_date = 4 Februari 2020
| spouse = Lena Moi (d. 2004)
| Grand children= Collins Moi(via Jonathan Toroitich Moi),Clint Moi(via.Jonathan Toroitich Moi),Kimoi Moi(via.Gideon Moi), Gerald Kipkosgei Toroitich(via.Jonathan Toroitich Moi), Geoffrey Kipkurui Toroitich(via.Jonathan Toroitich Moi),Kibet Moi(via.Philip Moi),Wayne Moi(via.Jonathan Toroitich Moi),Lulu Moi(via.Gideon Moi)
| party = [[KANU|Kenyan African National Union (KANU)]]
| otherparty = [[Kenya African Democratic Union|Kenya African Democratic Union (KADU)]] (1960–1964)
| signature = Arap moi Signature.svg
| signature_alt = Daniel arap Moi
}}

'''Daniel Toroitich arap Moi''' ([[2 Septemba]] [[1924]] - [[4 Februari]] [[2020]]) alikuwa [[Rais]] wa [[Kenya]] kutoka mwaka [[1978]] mpaka [[2002]].

== Maisha na mwanzo wa siasa ==
Moi alizaliwa [[Sacho]], [[wilaya ya Baringo]], [[Mkoa wa bonde la Ufa, Kenya|Mkoa wa Bonde la Ufa]], na alilelewa na [[mama]] yake Kimoi Chebii, kufuatia kuaga [[dunia]] mapema kwa [[baba]] yake. 

Baada ya kumaliza masomo ya [[chuo]] cha upili cha [[Tambach]], aliweza kujiunga na [[chuo cha ualimu]] mjini [[Kapsabet]]. 

Alifanya [[kazi]] kama [[mwalimu]] kutoka [[mwaka]] [[1946]] hadi [[1955]].

Mwaka wa [[1955]] Moi aliingia [[siasa]] akachaguliwa kwa kiti cha wanabaraza wa [[mkoa]] wa [[bonde la ufa]]. 

Mwaka wa [[1960]], Moi na [[Ronald Ngala]] waliunda [[Chama cha kisiasa|chama]] cha [[KADU]] ambayo kwa [[Kiswahili]] ni [[Kadu|Muungano wa Demokrasia ya Waafrika wa Kenya]] kilichoshindana na [[KANU]] iliyoongozwa na [[Jomo Kenyatta]]. Lengo la KADU, lilikuwa kuhifadhi maslahi ya [[makabila]] madogo kama [[Wakalenjin]] dhidi ya makabila makubwa kama [[Waluo]] na [[Wakikuyu]], makabila ambayo yalikuwa zaidi upande wa chama cha [[KANU]], Kenyatta mwenyewe akiwa Mkikuyu. 

KADU ilipendelea [[katiba]] ya [[majimbo]] ambapo [[mamlaka]] nyingi zingebaki kwenye ngazi za chini, na KANU ilipendelea mfumo wa serikali ya umoja ambapo mamlaka zingeunganishwa [[Mikono|mikononi]] mwa [[serikali]] ya kitaifa. KANU ilipata [[kura]] nyingi katika [[uchaguzi]] kabla ya [[uhuru]], hivyo serikali ya kikoloni ya [[Waingereza]] iliachana na katiba ya majimbo.

Mwaka wa [[1957]], Moi alichaguliwa kwa baraza la [[Bonde la Ufa]] tena, na mwaka wa [[1961]] kwa baraza la bunge kwa kiti cha Baringo ya Kaskazini. 

Baadaye akawa [[Waziri wa Elimu]] mwaka wa [[1960]]–1961, bado kabla ya uhuru wa Kenya.

== Makamu wa rais ==
Baada ya Kenya kupata [[uhuru]] mnamo [[12 Desemba]] [[1963]], Kenyatta alimsihi Moi ya kwamba KADU na KANU ziungane pamoja kumaliza [[ukoloni]]. Kwa hiyo Kenya ikawa [[nchi ya chama kimoja]], ikiimarishwa na muungano wa wengi Wakĩkũyũ-Waluo. 

Moi, aliweza kupanda [[cheo]] na kuwa [[waziri wa mambo ya ndani]] mwaka [[1964]], hasa kwa umuhimu wake kuleta faraja za [[watu]] wa bonde la ufa na jumla KADU kwa [[serikali ya umoja wa Taifa]]. 

Baadaye aliweza kupanda cheo zaidi akawa [[Makamu wa Rais wa Kenya|Makamu wa Rais]] mnamo [[1967]]. Kama [[kiongozi]] kutoka kabila dogo, alituliza makabila haya makubwa nchini Kenya.

Lakini, Moi alipingwa na [[wanasiasa]] wa makabila makubwakubwa, hasa Wakikuyu na Waluo. Walijaribu kubadilisha katiba na kufuta kanuni iliyomfanya makamu wa rais kuchukua nafasi yake wakati rais anaaga dunia. Hata kwa [[uzee]] na [[afya]] yake Kenyatta kudhoofika, alipinga mipango hii; katiba ilibaki jinsi ilivyokuwa.

== Urais wa Moi ==
[[Mzee Jomo Kenyatta]] alipoaga dunia tarehe [[22 Agosti]] [[1978]], Moi alichukua [[kiapo]] na kuwa Rais wa Kenya. Alikuwa na sifa nchini, kona zote. Alisafiri sehemu na maeneo yote Kenya, na basi wananchi wakampa faraja na hongera. Alipochukua kiapo kuwa Rais wa Kenya, alinena kwamba atafuata "nyayo" za Mzee Kenyatta, kwa maana ataendelea na [[sera]] za Kenyatta na umoja wa [[Harambee]]. Ijapokua wapinzani wake wa kisiasa, hasa kutoka makabila makubwa, walimwona Moi kama rais wa mpito tu, asiyeweza kukaa [[muda]] mrefu kwa sababu ametoka katika kabila dogo.

Mnamo [[1 Agosti]] [[1982]], [[kundi]] la [[askari]] wa [[jeshi la anga]] la Kenya, wakiongozwa na [[Hezekiah Ochuka]], lilijaribu kumpindua Moi, lakini walikuta upinzani wa mikono mingine ya [[jeshi]] na [[polisi]] waliosimama upande wa rais na kushinda [[uasi]] (Ona [[uasi wa wanahewa wa Kenya 1982]]).

Moi alichukua fursa hiyo kuwafukuza wapinzani wa kisiasa na kuimarisha nguvu yake. Alipunguza ushawishi wa wafuasi wa Kenyatta kwenye [[baraza la mawaziri]] kupitia uchunguzi wa muda mrefu. Uchunguzi huo ulionyesha kwamba wanasiasa kadhaa walikuwa wakishiriki katika uasi. Moi aliwasamehe lakini alifaulu kuwaonyesha kama wasaliti mbele ya [[jamii]] ya Kenya. Viongozi wa uasi huo, pamoja na Ochuka [[Adhabu ya kifo|walihukumiwa kufa]], na hii ilikuwa mara ya mwisho hukumu za mauti zilitekelezwa Kenya <ref>{{Cite news|url=https://www.the-star.co.ke/news/big-read/2016-09-07-no-hanging-since-1987-is-death-penalty-still-relevant/|work=[[The Star (Kenya)|The Star]]|author=Joseph Ndunda|title=No hanging since 1987: Is death penalty still relevant?|date=7 September 2016}}</ref>. Moi alipandisha ngazi wafuasi wake waaminifu, akabadilisha katiba kuifanya KANU iwe chama cha kisiasa pekee kinachoruhusiwa kisheria nchini. Wasomi wengi hawakukubali mabadiliko hayo walimoona mwelekeo wa [[Udikteta|kidikteta]]. [[Vyuo vikuu]] vilikuwa chanzo cha [[harakati]] ambazo zilitaka kuanzisha [[mageuzi]] ya [[demokrasia|kidemokrasia]]. Walakini, [[polisi jasusi]] iliingilia vikundi hivyo na wanaharakati wengi wa demokrasia walikwenda uhamishoni. Serikali ilipiga marufuku kufundishwa kwa [[Umarx]] katika vyuo vikuu vya Kenya. Harakati za [[siri]] zilizaliwa, kama vile Mwakenya na Pambana. <ref>{{Cite news|url=https://www.nation.co.ke/news/1056-372744-l7yig3z/index.html|author=Stephen Mburu|date=12 March 2000|title=Govt reaction was very harsh|accessdate=2020-02-05|archivedate=2020-02-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200204190838/https://www.nation.co.ke/news/1056-372744-l7yig3z/index.html}}</ref>

Moi, alijulikana ng'ambo kama kiongozi anayeunga mkono [[Ulaya ya magharibi]], kwa [[vita baridi]] kati ya [[Ukomunisti]] na [[Ukapitalisti]]. Kenya ilikuwa kwa [[Muandamano wa kutojiunga]]. Lakini serikali za Ulaya ya magharibi ziliona Kenya kama nchi inayopinga [[Ukomunisti]] na hivyo kambi ya nguvu kwao kushinda ukomunisti. Kwa hiyo Kenya ilipokea misaada kutoka nchi za kibepari zaidi ili kuzuia [[ujamaa]] uliotambakaa, [[Ethiopia]], [[Somalia]], [[Tanzania]] na pia [[Vita za Uganda]]. Kwa hiyo [[siasa za uhuru]] na [[haki za kibinadamu]], hazikuwazisha Ulaya ya magharibi hata kidogo.

Lakini, vita baridi vilipokwisha kwa kuanguka kwa [[Umoja wa Kisovyeti]], mambo hayo mapya yakatokea, mwandamano wa watu na wanasiasa kuitisha [[demokrasia ya vyama nyingi]], wakiongozwa na [[Matiba]] na [[Oginga Odinga]]. Moi alianza kuonekana kama [[Wadhalimu|mdhalimu]] kwa sababu alianza kuwafunga [[jela]] [[wanamgambo]] wa kidemokrasia, na pia jela nyingine za kisiri ambazo watu waliteswa kwa kunanuliwa na swali. Ulaya ya Magharibi ikaacha kuipa Kenya usaidizi wa kigeni na kwa kazo pande zote ndani ya Kenya na ng'ambo, Moi kakubali kuruhusu Demokrasia ya vyama nyingi, ambapo Moi mwenyewe kaunga uchaguzi na kukampaini kwa nguvu zaidi kwa kupinga upinzani Kasarani mnamo Desemba [[1991]].

Moi alishinda uchaguzi wa miaka [[1992]] na [[1997]], ambapo ulizidi kwa [[vita vya ukabila]] mkoa wa bonde la ufa. Moi aliweza kuwagawa watu wa upinzani kwa kukema [[ukabila]], na vyama vya upinzani kupasuka kwa kambi za faraja za kabila. Pia inasemekana wizi wa kura, hasa mkoa wa bonde la ufa na [[Wakamba|Ukambani]].

== Ufisadi serikalini ==
Mwaka wa 1999 [[Intidhamu zisizohusika na serikali]] kama [[Amnesty]] {{ref|huri-01}} na uchunguzi wa [[Umoja wa Mataifa]] {{ref|huri-02}} zilichapishwa kuonyesha [[haki za kibinadamu]] kwa wapizani wa siasa hazikutetewa Kenya Moi akiwa Rais.

[[Jina]] la Moi lilitajwa kwa [[Ufisadi wa Goldenbarg|Ufisadi wa 'migodi']] na uzuiaji wa ufisadi huo, ambapo serikali kwa sahihi za watu wachache ilisemekana imetoa [[pesa]] ya kununua na kuuza [[Mgodi|migodi]] ng'ambo kwa [[jina]] la kampuni bandia ''Goldenbarg'' ambapo [[Kamlesh Pattni]], [[mfanyabiashara]] wa Kenya, alisemekana kuwa fisadi halisi kwa oparesheni za Goldenbarg na wanasiasa waliohusika. Ilisemekana kwamba Moi aliiona Goldenberg kama njia ya kupata [[pesa za kigeni]] nchini [[Kenya]] ambapo [[uchumi]], [[utalii]] na usaidizi wa kigeni ulipokoma mwaka wa [[1992]]. Hivyo goldenberg ilinunua na kuuza migodi iliyochomolewa [[Jamhuri ya Demokrasia ya Kongo]]. Aibu hii ya Goldenbarg ni [[gharama]] ya [[asilimia]] 10 ya [[utolezi wa uchumi]] mwaka mmoja.

Pesa zilizolipwa Goldenbarg, zilikuwa zitolee kenya pesa za kigeni lakini kwa sababu ni mambo fisadi, basi waliopewa pesa hizo wakurudisha na basi serikali ya [[Mwai Kibaki]] ilijaribu kuchunguza kesi yenyewe zaidi.

== Kung'atuka ==
Rais Moi, kazuiwa na katiba kwa Uchaguzi wa mwaka [[2002]]. Wengi kwa faraja za Moi walisema katiba itekelezwe ili achaguliwe mara ya tatu, lakini Moi mwenyewe kawapinga na kutawa, na kumchagua [[Uhuru Kenyatta]], mwana wa Rais wa kwanza, kama mwenyekiti kwa chama cha [[KANU]]. [[Raila Amollo Odinga]] kwa bidii, alikampainia [[Mwai Kibaki]], ambaye alishinda urais kwa muungano wa [[NARC]] na Kukiriwa [[29 Desemba]] [[2002]].

Moi aliishi kwa utawa mjini Kapsabet, ambapo huduma zake za amani na usaidizi azifanyia kwa [[Chuo cha Moi Afrika]]. Wakenya wengi wamtambua Moi kwa hoja na vigelegele mahali popote aliposimama. Moi aliunga nchi ya umoja, ambayo inaunganisha makabila yote, juzi siku ya [[uchaguzi wa maono]] wa katiba mpya, Moi kaipinga katiba ambayo itagawa watu. Katiba mpya ilipokataliwa na watu, Kibaki kwa hadhara, yasemekana na [[magazeti]] kwamba kapanga mkutano na Moi kujadili njia ya kusonga mbele.

== Tazama pia ==
* [[Siasa ya Kenya]]

==Tanbihi==
{{reflist}}
{{Marais wa Kenya}}
{{DEFAULTSORT:Moi, Daniel arap}}
[[Jamii:Waliozaliwa 1924]]
[[Jamii:Waliofariki 2020]]
[[Jamii:Marais wa Kenya]]