Tazama chanzo cha Waha

[[picha:Ha_people_Africa.png|thumbnail|right|200px|Waha katika ramani]]
'''Waha''' ni [[kabila]] kubwa <ref>{{cite book|author=James Stuart Olson|title=The Peoples of Africa: An Ethnohistorical Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=MdaAdBC-_S4C&pg=PA215 |year=1996|publisher=Greenwood |isbn=978-0-313-27918-8|page=215}}</ref><ref name=ethnologueha>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TZ Languages of Tanzania]</ref> la [[watu]] wa [[Tanzania]] wanaoishi katika [[Mkoa wa Kigoma]] hadi mpakani kwa [[Burundi]]. 

[[Lugha]] yao ni [[Kiha]], jamii ya [[Kirundi]], [[Kinyarwanda]] na [[Kihangaza]] katika [[kundi]] la [[lugha za Kibantu]].

Katika kipindi cha kuhamahama kwa ajili ya kutafuta [[masilahi]] kama vile [[chakula]] na kukimbia [[vita]], wazazi wa kabila hilo, baada ya kufika kando ya [[ziwa Tanganyika]] na maeneo yote yanayolizunguka Ziwa Tanganyika waliweza kukaa na kuanzisha shughuli mbalimbali kama vile [[kilimo]], [[uvuvi]], [[ufugaji]] na [[uwindaji]].

Waha walipoanza kuyazoea mazingira, walijigamba na kujidai kwa makundi ya kikoo kuwa yana nguvu, kila mmoja kwa nafasi yake. Kila [[ukoo]] ulijigamba kwa kutumia majina ya [[wanyama]], [[wadudu]], [[ndege]], [[milima]] n.k. 

Waha wanagawanyika kati ya Wahambwe (Waha wa Kibondo), Wayungu (Waha wa Kakonko), Washingo (Waha wa Heru Bushingo) na Wanyaheru (Waha wa Heru Juu) mbali na [[Wamanyema]] (ambao si Waha, wana asili ya [[Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo|Kongo]]). Hao wote, pamoja na kuwa wavuvi na wachuuzi, ni wakulima wa mazao mbalimbali kama vile mahindi, maharage, mtama, karanga, viazi, mihogo n.k.

Waha pia ni wavuvi wa samaki katika ziwa Tanganyika, [[mto Malagarasi]], [[Mto Rwiche]], [[Mto Mkoza]], na mito mingine midogomidogo kama vile, Nyajijima, Mresi, Kazingu, n.k.

Waha ni [[wafugaji]] wa [[ng'ombe]], [[mbuzi]], [[kuku]], [[bata]], [[nguruwe]], [[sungura]], [[mbwa]], [[paka]], n.k. 

[[Biashara]] zao ni mazao wanayoyalima, samaki, na [[bidhaa]] nyingine za kawaida.

[[Usafiri]] wao wa asili ulikuwa wa [[miguu]] yao wenyewe, ambapo kuna [[imani]] ilikuwepo pia ya kusadikika kuwa walitumia [[ungo]] kusafiria kama [[ndege]] yao ya asili.

[[Utamaduni]] wao, yaani ma[[vazi]] yao ilikuwa ni magome ya [[miti]] yaliyojulikana kama ''impuzu'', na [[nyumba]] zao za [[msonge]], [[udongo]] na miti, kulingana na sehemu mbalimbali, maana kuna sehemu zenye [[joto]] kama vile [[bonde]]ni, na sehemu zenye [[baridi]] kama vile [[nyanda za juu]]. Kwa sasa wanatumia zaidi kitenge.

==Historia ya jina==
Historia ya Waha ilianzia katika [[kijiji]] kiitwacho Buha kilichopo Heru: hapo ndipo Waha walipofikia baada ya kutoka maeneo ya [[Burundi]], [[Rwanda]] na [[Kongo]].

Inafahamika kuwa Waha ni moja ya makabila kutoka Wabantu wa mashariki. Wabantu hao walipata kufika maeneo hayo hata kabla ya miaka ya 600 yaani kabla ya Wamanyema. Wamanyema na Waha ndio wenyeji wa Kigoma. Uenyeji huu tunaouzungumza ni miaka ya zamani sana: hata kabla ya kuanza kwa ukoloni hawa watu tayari walikuwa wakiishi pamoja na walikuwa wakipendana na kuthaminiana. Kuna vitu Waha waliwafundisha Wamanyema na pia kuna vitu Wamanyema waliwafundisha Waha na wote hawa waliipigania Tanganyika kutoka mikononi mwa serikali ya kikoloni. Hata mradi wa kuligawa [[bara]] la Afrika kati ya nchi kadhaa za [[Ulaya]] ulikuwa bado kabisa Wamanyema na Waha walikuwa wakiishi pamoja. 

Ifahamike kuwa asilimia kubwa ya makabila mengi yaliyopo hapa Afrika yalipata majina kulingana na wageni walivyoelewa au walivyoona. Kuna makabila yaliyopata majina kutokana na namna wanavyopigana, yapo makabila yaliyopata majina namna wanavyopiga makelele na wengine walipewa majina kulingana na [[lugha]] yao au matamshi yao. Kwa upande wa kabila la Waha, ambao wanapatikana katika mkoa wa Kigoma, ukweli ni kwamba kabila hili ni miongoni mwa makabila ambayo yana historia kubwa sana tangu walipofika katika ardhi hiyo na pia ni kabila lenye umaarufu mkubwa nchini.

Kipindi watu hawa wanafika maeneo ya [[Afrika Mashariki]] hawakujulikana kama kabila la Ha na hawakuja wakiwa kundi moja. Bali walikuja kwa mtindo wa koo na kila [[ukoo]] ulikuwa na jina lake.

Koo zilizokuwa hapo zilipata kumiliki ardhi. cha msingi ni kwamba watu hao walifanikiwa kuitwa majina ya maeneo waliyokaa kutokana na [[mazingira]] yake. Kwa mfano kuna ukoo uliokaa sehemu zenye [[udongo]] (Bayungu) walijiita Wayungu na wale waliokaa sehemu za mwinuko (Heru) walijiita Wanyaheru. Lakini mpaka kufikia miaka ya 1800, koo hizo ziliungana na kuishi sehemu na kutawaliwa na [[chifu]] mmoja. Ndipo watu hao walipoanza kupata jina moja lililowatambulisha kwa wageni.

Sasa kwa nini watu hao waliitwa Waha? Hii ndiyo mitazamo iliyosimulia asili ya neno Waha au Ha.

1. Wapo waliodai kuwa asili ya neno Waha au Ha ni pale wageni walipofika katika ardhi ya Kigoma na kuwauliza watu hao kuwa “ninyi ni wakina nani” na ndipo watu hao walipojibu “tur; Abhaha” wakimaanisha "sisi ni wazaliwa wa hapa hapa". Hapo wageni hao walikariri kuwa Waha kwa kuchukua neno “ha”,,, Kiuhalisia Waha na Wamanyema ni watu wamoja: tangu enzi na enzi walipendana na kuthaminiana.

2. Wapo wanaodai kuwa wageni walipokuja na kukuta ufalme wa Buha umekua na ulikuwa na watu wengi, walimuuliza [[mfalme]] wao kuwa “hawa ni wakina nani”, na ndipo mfalme wa Buha alipojibu kuwa, “N’abhaha” akimaanisha kuwa “hawa ni wenyeji wa hapahapa” na hapo wageni hao walipata neno “Ha” na walipoandika waliaandika hivyo. 

Maelezo hayo yalitolewa na watu waliokuwa wamekutwa katika ardhi ya Buha. Kwa upande mwingine, historia inafafanua kuwa, [[Watutsi|Watusi]] walikuwa watawala wa kabila la Waha na kuna mahusiano makubwa sana kati ya Watusi na Waha. Hivyo hata neno Waha bado lilionekana kuhusiana na Watusi. 

Kwa Watusi neno Abaha lina maana ya mtu yeyote “anaowapa ardhi” na kwa Watusi aliyekuwa akitoa ardhi alifahamika kwa jina la Mtoke. Na mteko alikuwa akitoa ardhi kwa Watusi, walifahamika kwa jina moja la Uwaha.

Waliolima shamba moja na Mteko walijiita “Abhaha”, hata kuna baadhi ya Watusi hujiita “Waha” na ndiyo maana hata walivyotawala walijiita hivyo.

==Tanbihi==
{{reflist}}

==Marejeo==
* J.H. Scherer, ''Marriage and Bride-Wealth in the Highlands of Buha (Tanganyika)''. Diss. Utrecht University, 1965.

==Viungo vya nje==
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=haq Ethnologue entry for Ha]
* [https://web.archive.org/web/20101113144751/http://www.tanzania.go.tz/regions/KIGOMA.pdf Official government report on Kigoma region containing information on the Ha]
{{Makabila ya Tanzania}}
{{DEFAULTSORT:Ha}}
[[Category:Makabila ya Tanzania]]
[[Jamii:Mkoa wa Kigoma]]