Ufalme wa Udeni
| Ufalme wa Udeni Kongeriget Danmark (Kidenmaki) Kongsríki Danmarkar (Kifaroe) Kunngeqarfik Danmarki (Kigreenlandi) | |
|---|---|
| Kaulimbiu: Forbundne, forpligtet, for kongeriget Danmark (Umoja, wajibu, kwa ajili ya Ufalme wa Udeni) | |
| Wimbo wa taifa: "Der er et yndigt land" "Kong Christian stod ved højen mast" | |
.svg)
| |
| Mji mkuu na mkubwa | Copenhagen |
| Lugha rasmi | Kideni, Kifaroe, Kigrinilandi |
| Kabila | Wadeni, Wafaroe, Wagrinlandi |
• Mfalme | Frederik X |
• Waziri Mkuu | Mette Frederiksen |
• Muungano wa kifalme | Karne ya 10 (takriban 965) |
| Eneo | |
| • Jumla | km2 2,210,408 km² (pamoja na Grinlandi) |
| • Maji (asilimia) | 1.74% |
| Idadi ya watu | |
| • Kadirio la 2023 | 6,049,579 |
| PLT (PPP) | Kadirio la |
| • Jumla | €380 bilioni (2022) |
| • Kwa kila mtu | €62,814 |
| PLT (Kawaida) | Kadirio la |
| • Jumla | $418.659 bilioni |
| • Kwa kila mtu | $69,205 |
| HDI (2021) | 0.948 juu sana |
| Sarafu | Kroni ya Udeni (DKK), Króna ya Faroe |
| Majira ya saa | UTC+1 (Udeni), UTC (Faroe), UTC−4 hadi 0 (Greenland) |
| Msimbo wa simu | ++45 (Udeni), +298 (Faroe), +299 (Greenland) |
| Jina la kikoa | .dk, .fo, .gl |
.svg)
Ufalme wa Udeni (Kwa Kideni:Kongeriget Danmark) ni nchi huru inayojumuisha sehemu tatu: Udeni (katika Rasi ya Jutland, Visiwa vya Faroe (katika Bahari ya Atlantiki ya Kaskazini), na Greenland (katika eneo la Aktiki). Ingawa Udeni ipo barani Ulaya, maeneo ya Greenland na Visiwa vya Faroe yako mbali kijiografia, lakini yanasalia kuwa chini ya taji la kifalme la Udeni. Ufalme huu unajumuisha mandhari na tamaduni mbalimbali, lakini unaunganishwa kupitia taasisi za pamoja kama vile mfalme na sera ya mambo ya nje.
Ufalme wa Udeni ni ufalme kikatiba, ambapo Mfalme Frederik X ni mkuu wa nchi, akitawala tangu Januari 2024. Kila sehemu ya ufalme ina serikali yake ya ndani, lakini maeneo yote yanashiriki mchakato mmoja wa kifalme na ulinzi wa pamoja wa kitaifa. Mji mkuu wa Ufalme wa Udeni ni Copenhagen, ambao pia ni kitovu cha siasa na uchumi cha Udeni bara. Udeni ni mwanachama wa Umoja wa Ulaya, huku Greenland na Visiwa vya Faroe vikiwa nje ya umoja huo.
Historia
[hariri | hariri chanzo]Ufalme wa Udeni una historia ndefu inayorudi hadi Enzi ya Wavikingi, na Udeni kuwa taifa lililounganika katika karne ya 10 chini ya Mfalme Gorm wa Kale na Harald Bluetooth. Katika kipindi cha Kati, Udeni ilikuwa mojawapo ya nguvu kubwa katika kanda hii, ikaunda Muungano wa Kalmar (1397–1523) pamoja na Norwei na Uswidi chini ya mfalme mmoja. Baada ya muungano huo kuvunjika, Udeni iliendelea kuitawala Norwei hadi 1814 na pia ikawa na mamlaka ya kikoloni juu ya Greenland, Iceland, na Visiwa vya Faroe.
Katika karne ya 19, Udeni ilipoteza maeneo kupitia vita hasa dhidi ya Prussia mwaka 1864, hali iliyoipelekea kuelekeza nguvu zaidi kwenye maendeleo ya ndani na siasa ya kutokuwa upande wowote kimataifa. Katika karne ya 20, Udeni ilipitisha mageuzi ya kidemokrasia, ikaingia Umoja wa Mataifa mwaka 1945, na kuwa mwanachama mwanzilishi wa NATO mwaka 1949, na baadaye Umoja wa Ulaya mwaka 1973. Greenland ilipewa mamlaka ya ndani mwaka 1979 na kujiongezea uhuru mwaka 2009, huku Visiwa vya Faroe vikipata mamlaka ya ndani mwaka 1948.
Demografia
[hariri | hariri chanzo]Kufikia mwaka 2024, Ufalme wa Udeni una jumla ya wakazi wapatao milioni 6. Udeni bara lina wakazi takribani milioni 5.98, Visiwa vya Faroe vina takribani watu 53,000, na Greenland ina wakazi wapatao 56,000. Wauden wengi ni wa asili ya Kidenmark, wakati Greenland ina wakaazi wa kabila la Inuit, na Visiwa vya Faroe vina watu wa asili ya Kinorse.
Lugha rasmi katika ufalme huu ni Kidenmark, ingawa lugha ya Kifaroe na Kigreenland zinatambulika rasmi katika maeneo yao husika. Dini kuu ni Ukristo wa Kiprotestanti, hasa kupitia Kanisa la Kiinjili la Kilutheri la Udeni. Elimu na huduma za afya zinagharamiwa na serikali na zinapatikana kwa viwango vya juu katika sehemu zote za ufalme.
Serikali
[hariri | hariri chanzo]Ufalme wa Udeni unaongozwa kwa mfumo wa ufalme wa kikatiba na serikali ya bunge. Mfalme ni mkuu wa nchi wa heshima, huku mamlaka ya kiutendaji yakitekelezwa na Waziri Mkuu, ambaye kwa sasa ni Mette Frederiksen. Bunge la kitaifa linajulikana kama Folketing, ndilo lenye mamlaka ya kutunga sheria.
Greenland na Visiwa vya Faroe vina mabunge na serikali zao zinazoshughulikia masuala ya ndani, huku masuala ya mambo ya nje, ulinzi, na sarafu yakidhibitiwa na serikali kuu ya Udeni. Ingawa ni sehemu ya ufalme mmoja, maeneo haya yanashirikiana kwa karibu katika siasa za kimataifa, huku Udeni bara pekee likiwa mwanachama wa Umoja wa Ulaya.