Rais wa nchi wa Afrika Kusini

Rais wa nchi ya Jamhuri ya Afrika Kusini (Kiafrikaans: Staatspresident van Republiek van Suid-Afrika) alikuwa kiongozi wa nchi wa Afrika Kusini kuanzia 1961 hadi 1994. Ofisi hii ilianzishwa wakati nchi ilipokuwa jamhuri mnamo 31 Mei 1961, na kutoka kwenye Jumuiya ya Madola, ambapo Malkia Elizabeth wa II alikoma kuwa Malkia wa Afrika Kusini. Kwa hivyo, nafasi ya Gavana Mkuu wa Afrika Kusini iliondolewa. Kuanzia 1961 hadi 1984, nafasi hii ilikuwa ya sherehe tu. Baada ya marekebisho ya katiba yaliyofanywa mwaka 1983 na kuanza kutumika mwaka 1984, Rais wa nchi alikuwa na majukumu ya utendaji, na mhusika wa nafasi hii alikuwa pia kiongozi wa nchi na kiongozi wa serikali.

Rais wa nchi aliteuliwa na Mabunge yote mawili ya Afrika Kusini (Seneti ya Afrika Kusini na Bunge la Bunge la Afrika Kusini) yaliyojumuika kwa pamoja katika mfumo wa baraza la uchaguzi kwa madhumuni haya.

Ofisi hii ilifutwa mwaka 1994, na kumalizika kwa ubaguzi wa rangi na mabadiliko kuelekea utawala wa kidemokrasia wa wingi. Tangu wakati huo, kiongozi wa nchi na kiongozi wa serikali amejuulikana kama Rais wa Afrika Kusini.

Kabla ya 1981, Rais wa Seneti ya Afrika Kusini alikuwa na mamlaka ya kitengo cha kufanya kazi kama Rais wa nchi wakati wa utitiri wa nafasi ya rais wa nchi. Hii ilitokea mara nyingi kutoka mwaka 1967 hadi 1979.

Nafasi ya heshima

Uhafidhina wa kijamuhuri ulikuwa sehemu muhimu ya sera ya National Party, ambacho kilitawala Afrika Kusini kwa muda mrefu. Hata hivyo, haikuwa hadi mwaka 1960, miaka 12 baada ya chama hicho kushika madaraka, ndipo waliweza kufanya kura ya maoni kuhusu suala hilo. Asilimia 52 ya wapiga kura weupe waliunga mkono kufutwa kwa ufalme na kutangazwa kwa Afrika Kusini kuwa jamhuri.

Jamhuri ya Afrika Kusini ilitangazwa rasmi tarehe 31 Mei 1961. Charles Robberts Swart, aliyekuwa Gavana Mkuu wa mwisho, aliapishwa kama Rais wa nchi kwa mara ya kwanza. Jina "Rais wa Nchi" lilitumiwa kwa mara ya kwanza na Jamhuri ya Boer,^[1] na kama ilivyokuwa kwa marais wa zamani wa jamhuri hizo, aliyepewa nafasi hii alivaa beji yenye nembo ya taifa ya Afrika Kusini.

Aliteuliwa kwa kipindi cha miaka saba na Bunge la Afrika Kusini, lakini hakuwa na nafasi ya kuchaguliwa tena baada ya kumaliza muhula wake. National Party kilikataa kuwa na rais mwenye mamlaka ya kiutendaji, na badala yake kilichukua mtazamo wa kihafidhina ili kuwahakikishia wanajamii wa Kiingereza waliopinga mfumo wa jamhuri.^[2]

Kwa hivyo, kama ilivyokuwa kwa Gavana Mkuu wa Afrika Kusini, nafasi ya Rais wa Nchi ilikuwa ya heshima tu na ilibidi afuate ushauri wa Waziri Mkuu na Baraza la Mawaziri. Kimsingi, nafasi hii ilitumika kama malipo ya heshima kwa mawaziri wa zamani wa chama cha National Party, kama ilivyokuwa nafasi ya Gavana Mkuu tangu 1948. Kutokana na hali hii, marais wote wa nchi kati ya 1961 na 1984 walikuwa watu wa jamii ya Waafrikana, wanaume, wazungu, na waliokuwa na umri wa zaidi ya miaka 60.

Nafasi ya kiutendaji

Mwaka 1984, baada ya marekebisho ya katiba, nafasi ya Rais wa Nchi wa Afrika Kusini ilibadilika na kuwa nafasi ya kiutendaji, kama ilivyo kwa Rais wa Marekani. Nafasi ya Waziri Mkuu ilifutwa, na mamlaka yake yaliunganishwa na yale ya Rais wa Nchi.

Rais wa Nchi alikuwa akichaguliwa na baraza la uchaguzi lililokuwa na wanachama 88 – Weupe 50, Wakhaladi 25, na Wahindi 13 – waliotokana na Bunge la Tatu-Kamati la Afrika Kusini. Wanachama wa chuo cha uchaguzi walichaguliwa na makundi yao ya kikabila ndani ya Bunge hilo, yaani Bunge la Baraza la Taifa la Weupe, Bunge la Baraza la Wawakilishi la Wakhaladi, na Bunge la Baraza la Wajumbe la Wahindi.

Rais wa Nchi alihudumu kwa muda wa kipindi cha Bunge – kivitendo, miaka mitano. P. W. Botha, aliyekuwa Waziri Mkuu wa mwisho, alichaguliwa kuwa Rais wa Nchi wa kwanza mwenye mamlaka kamili. Alimrithi Marais Viljoen, aliyekuwa Rais wa Nchi wa mwisho wa heshima na asiye na mamlaka ya kiutendaji.

Rais wa Nchi alipatiwa mamlaka makubwa ya kiutendaji – katika nyanja nyingi, hata zaidi ya zile za ofisi kama Rais wa Marekani. Alikuwa na mamlaka ya kipekee juu ya masuala ya "taifa," kama sera za mambo ya nje na uhusiano wa kikabila. Pia alikuwa mwenyekiti wa Baraza la Rais, ambalo lilitatua mizozo kati ya mabunge matatu kuhusu sheria za "masuala ya jumla." Baraza hili lilikuwa na wanachama 60 – 20 waliteuliwa na Bunge la Weupe, 10 na Bunge la Wakhaladi, 5 na Bunge la Wahindi, huku 25 wakiteuliwa moja kwa moja na Rais wa Nchi.

Ingawa marekebisho haya yaliwasilishwa kama mpango wa mgawanyo wa madaraka, muundo wa baraza la uchaguzi na Baraza la Rais ulifanya iwe vigumu kwa bunge la weupe kushindwa katika maamuzi yoyote muhimu. Kwa hivyo, mamlaka halisi ilibaki mikononi mwa watu weupe – na kivitendo, katika mikono ya chama cha National Party, ambacho kilikuwa na wingi mkubwa wa viti ndani ya bunge la weupe. Kwa kuwa Botha alikuwa kiongozi wa chama hicho, mfumo huu ulimpa mamlaka kubwa ya utawala.

Botha alijiuzulu mwaka 1989 na nafasi yake ilichukuliwa na F. W. de Klerk, ambaye alisimamia mchakato wa mpito kuelekea utawala wa wengi mwaka 1994.

Mwisho wa utawala wa Wazungu

Chini ya Katiba ya Afrika Kusini ya kwanza isiyobagua kwa misingi ya rangi, iliyopitishwa mwaka 1994, mkuu wa nchi (na pia mkuu wa serikali) alijulikana kwa urahisi kama Rais wa Afrika Kusini. Hata hivyo, tangu kutangazwa kwa jamhuri mwaka 1961, vyanzo vingi vya kimataifa vilikuwa vikimrejelea Rais wa Nchi wa Afrika Kusini kama "Rais" tu.^[3]^[4]

Kiongozi wa ANC, Nelson Mandela, aliapishwa kuwa Rais wa Afrika Kusini mnamo 10 Mei 1994.

Orodha ya marais wa taifa wa Afrika Kusini

Vyama vya kisiasa

National Party

Alama

na "kiongozi wa mpito" inamaanisha rais wa mpito

No.	Picha	Jina (Kuzaliwa–Kufa)	Kipindi cha utawala			Chama cha kisiasa		Aliechaguliwa
No.	Picha	Jina (Kuzaliwa–Kufa)	Alianza utawala	Acha utawala	Muda wa utawala	Chama cha kisiasa		Aliechaguliwa
Marais wa taifa kama wakuu wa serikali (Seremoni, 1961–1984)
1		Charles Robberts Swart (1894–1982)	31 Mei 1961	31 Mei 1967	6 miaka		National Party	1961
—		Theophilus Ebenhaezer Dönges (1898–1968)	Aliechaguliwa, lakini hakuchukua madaraka kutokana na ugonjwa				National Party	1967
—		Jozua François Naudé (1889–1969) kiongozi wa mpito	1 Juni 1967	10 Aprili 1968	314 days		National Party	—
2		Jacobus Johannes Fouché (1898–1980)	10 Aprili 1968	9 Aprili 1975	6 years, 364 days		National Party	1968
—		Johannes de Klerk (1903–1979) kiongozi wa mpito	9 Aprili 1975	19 Aprili 1975	10 days		National Party	—
3		Nicolaas Johannes Diederichs (1903–1978)	19 Aprili 1975	21 Agosti 1978 (alifariki akiwa ofisini)	3 years, 124 days		National Party	1975
—		Marais Viljoen (1915–2007) kiongozi wa mpito	21 Agosti 1978	10 Oktoba 1978	50 days		National Party	—
4		Balthazar Johannes Vorster (1915–1983)	10 Oktoba 1978	4 Juni 1979 (alijiuzulu)	237 days		National Party	1978
—		Marais Viljoen (1915–2007)	4 Juni 1979	19 Juni 1979	15 days		National Party	–
5		Marais Viljoen (1915–2007)	19 Juni 1979	3 Septemba 1984	5 years, 91 days		National Party	1979
Marais wa taifa kama wakuu wa serikali na serikali (Tendaji, 1984–1994)
—		Pieter Willem Botha (1916–2006)	3 Septemba 1984	14 Septemba 1984	11 days		National Party	–
1		Pieter Willem Botha (1916–2006)	14 Septemba 1984	14 Agosti 1989 (alijiuzulu)	4 years, 334 days		National Party	1984
—		Jan Christiaan Heunis (1927–2006) kiongozi wa mpito	19 Januari 1989	15 Machi 1989	55 days		National Party	–
—		Frederik Willem de Klerk (1936–2021)	14 Agosti 1989	20 Septemba 1989	37 days		National Party	–
2		Frederik Willem de Klerk (1936–2021)	20 Septemba 1989	10 Mei 1994	4 years, 232 days		National Party	1989

Muda

Tazama pia

Rais wa Afrika Kusini

Marejeo

↑ Thompson, Leonard (2001). A History of South Africa. Yale University Press. p. 193.
↑ Beinart, William (2001). Twentieth-Century South Africa. Oxford University Press. p. 189.
↑ "South Africa: A War Won - TIME". web.archive.org. 2009-08-22. Ilihifadhiwa kwenye nyaraka kutoka chanzo mnamo 2009-08-22. Iliwekwa mnamo 2025-02-16.
↑ UPI; Treaster, By Joseph B. (1983-09-11), "JOHN VORSTER, FORMER SOUTH AFRICAN PRIME MINISTER, DIEST AT 67", The New York Times (kwa American English), ISSN 0362-4331, iliwekwa mnamo 2025-02-16

[1] Thompson, Leonard (2001). A History of South Africa. Yale University Press. p. 193.

[2] Beinart, William (2001). Twentieth-Century South Africa. Oxford University Press. p. 189.

[3] "South Africa: A War Won - TIME". web.archive.org. 2009-08-22. Ilihifadhiwa kwenye nyaraka kutoka chanzo mnamo 2009-08-22. Iliwekwa mnamo 2025-02-16.

[4] UPI; Treaster, By Joseph B. (1983-09-11), "JOHN VORSTER, FORMER SOUTH AFRICAN PRIME MINISTER, DIEST AT 67", The New York Times (kwa American English), ISSN 0362-4331, iliwekwa mnamo 2025-02-16

[1]

[2]

[3]

[4]