Lugha za Kenya

Chapisho la Kikuyu la Muigwithania , 1929

Kenya ni nchi yenye lugha nyingi, ikiwa na Kiswahili na Kiingereza kama lugha zake rasmi, kama ilivyoainishwa katika Katiba ya mwaka 2010. Kiswahili, ambacho pia ni lugha ya taifa, hutumika kama lugha ya mawasiliano kati ya jamii mbalimbali za kikabila nchini Kenya, huku Kiingereza kikitumiwa sana katika serikali, elimu, na mandhari rasmi. Mbali na hizi, Kenya ina zaidi ya lugha 60 za asili, ambazo zinatokana hasa na familia za lugha za Kibantu, Kinilotiki, na Kikushi. Baadhi ya lugha za asili zinazozungumzwa sana ni Kikuyu, Luhya, Luo, Kalenjin, na Kamba. Wakenya wengi ni watu wa lugha nyingi, mara nyingi wakizungumza lugha yao ya kabila pamoja na Kiswahili na Kiingereza.

Historia

Kenya ina urithi tajiri wa lugha ulioundwa na karne za uhamiaji, biashara, ukoloni, na mwingiliano wa kitamaduni. Leo, lugha zinazotumika nchini zinaweza kugawanywa katika makundi matatu makuu: Kiswahili, Kiingereza na Lugha Asili, kila moja ikiwa na umuhimu wake wa kihistoria.

Kiswahili

Kiswahili ndiyo lugha inayozungumzwa zaidi nchini Kenya na ni lugha ya taifa na rasmi pamoja na Kiingereza. Asili yake inatokana na pwani ya Afrika Mashariki, ambako kilianza kama lugha ya Kibantu iliyochanganyika na Kiarabu, Kiajemi, na baadaye Kiingereza na Kijerumani kutokana na biashara kwenye pwani ya waswahili. Kufikia karne ya 10, jamii zinazozungumza Kiswahili zilikuwa zimejikita katika miji ya pwani kama Mombasa, Lamu, na Malindi, ambayo yalikuwa vituo vikuu vya kiuchumi na kitamaduni.

Baada ya Kenya kupata uhuru mwaka 1963, Kiswahili kilitangazwa kuwa lugha ya taifa, na katiba ya mwaka 2010 ilikipa hadhi ya lugha rasmi. Leo, Kiswahili kinatumika kwa wingi katika elimu, vyombo vya habari, utawala, na mawasiliano ya kitaifa, kikichangia mshikamano wa kitaifa.

Kiingereza

Kiingereza (Kiingereza) kililetwa Kenya wakati wa ukoloni wa Waingereza mwishoni mwa karne ya 19 na kikawa lugha kuu ya utawala, sheria, elimu, na mawasiliano ya kimataifa. Waingereza walianzisha shule za wamisionari, ambapo Kiingereza kilifundishwa, na baadaye wakakifanya lugha rasmi ya serikali na biashara.

Wakati Kenya ilipopata uhuru mwaka 1963, Kiingereza kilikuwa tayari kimekita mizizi kama lugha ya utawala na elimu ya juu. Licha ya juhudi za kukuza Kiswahili, Kiingereza kinaendelea kuwa lugha kuu katika nyaraka rasmi, biashara, na taasisi za elimu ya juu. Pia ndiyo lugha kuu ya kufundisha katika shule za msingi,sekondari na vyuo vikuu, kuhakikisha kuwa Kenya inaendelea kushikamana na ulimwengu wa kimataifa.

Lugha Asili

Kenya ina zaidi ya lugha 40 za asili, ambazo zinagawanyika katika familia tatu kuu za lugha: Kibantu, Kikushi, na Kiniloti. Lugha hizi zimekuwepo kwa karne nyingi, zikibadilika kutokana na uhamiaji na mwingiliano wa kitamaduni.

a) Lugha za Kibantu

Jamii za Kibantu zilihamia Kenya kati ya 1000 KK hadi 500 BK kutoka Afrika ya Kati. Walileta kilimo, ufinyanzi, na teknolojia ya chuma, na hivyo kuanzisha makundi makubwa ya kikabila kama:

• • Wakikuyu, Wameru, Waembu (Kati mwa Kenya)
  • Waluhya (Magharibi mwa Kenya)
  • Wamijikenda (Pwani ya Kenya)
  • Wakamba (Mashariki mwa Kenya)

b) Lugha za Kikushi

Wasemaji wa lugha za Kikushi walikuwa miongoni mwa wakazi wa kwanza wa Kenya, wakihamia kutoka Afrika Kaskazini-Mashariki (Ethiopia na Somalia ya sasa) karibu na mwaka 2000 KK. Walikuwa wachungaji wa kuhamahama na walichangia sana utamaduni wa jamii za Kibantu na Kiniloti kupitia biashara na mwingiliano wa kijamii. Makundi makubwa ya Kikushi nchini Kenya ni:

• Wasomali (Kaskazini-Mashariki mwa Kenya)
• Waborana na Warendille (Kaskazini mwa Kenya)

c) Lugha za Kiniloti

Jamii za Kiniloti zilihamia kutoka Sudan Kusini kati ya 1000 KK na 1500 BK, zikileta ufugaji wa ng’ombe na tamaduni za kivita. Lugha za Kiniloti zinagawanyika katika makundi matatu makuu:

• Niloti wa Mito na Maziwa: Wajaluo (Magharibi mwa Kenya, karibu na Ziwa Victoria)
• Niloti wa Nyika: Wamaasai, Wasamburu (Bonde la Ufa)
• Niloti wa Milimani: Wakalenjin (Bonde la Ufa)

Leo, lugha hizi za kiasili zinaendelea kutumika, huku juhudi za kuzihifadhi zikifanywa kupitia elimu, vyombo vya habari, na mipango ya kitamaduni.

Familia za Lugha

Lugha za asili nchini Kenya zimetokana na familia tatu:

• Lugha za Kibantu ambazo huzungumzwa katika maeneo ya Kati na Kusini-Mashariki
• Lugha za Kinilo-Sahara, hasa za tawi la Kinilotiki, ambazo zinapatikana Magharibi
• Lugha za Kiafrika-Kiasia, hasa za tawi la lugha za Kikushi, Kaskazini-Mashariki mwa nchi

Orodha ya Lugha

• Kiarabu (lahaja za Omani na Hadhrami)
• Kiaweer (Kiboni)
• Kiborana
• Kibukusu (Lubukusu)
• Kiburji
• Kichonyi (pamoja na Chidzihana na Chikauma)
• Kichuka (Gichuka)
• Kidaasanach
• Kidahalo
• Kidawida
• Kidigo (Chidigo)
• Kidholuo (Dholuo)
• Kiduruma
• Kiembu
• Kigiryama
• Kigujarati
• Kigusii (Kisii)
• Kiidakho (pamoja na Kiisukha na Kitiriki)
• Kiingereza
• Kikabaras (Lukabaras)
• Kikalenjin
• Kikamba
• Kikeiyo (Elgeyo)
• Kikipsigis
• Kikonkani (Goan)
• Kikuria
• Kikuyu (Gikuyu)
• Kilogooli (Lulogooli)
• Lugha ya Ishara ya Kenya
• Kiluyia (pamoja na Olukhayo, Olumarachi, Olumarama, Olunyole, Olushisa, Olutsotso, Oluwanga)
• Kimaasai
• Kimalakote (Kiilwana)
• Kimarama (Olumarama)
• Kimarkweeta (Endo-Marakwet)
• Kimeru (Kimîîru)
• Kimolo (El Molo)
• Kimwimbi-Muthambi
• Kinandi
• Kinubi
• Kinyala
• Kinyore (Olunyole)
• Kiokiek (Kiogiek)
• Kiomotik
• Kiorma
• Kipfokomo
• Kipokoot (Pökoot)
• Kipunjabi (lahaja ya Mashariki)
• Kirendille
• Kisabaot
• Kisagalla
• Kisamburu
• Kisamia (Olusamia)
• Kisinga
• Kisomali
• Kisuba
• Kiswahili
• Kitachoni (Lutachoni)
• Kitaveta (Kitaita)
• Kiterik
• Kiteso
• Kitharaka
• Kitugen (moja ya lugha za Kikalenjin)
• Kiturkana
• Kiwaata
• Kiyaaku

Viungo vya nje

• Ethnologue Ukurasa kwa Kenya
• National Public Radio story about Kisii language from All Things Considered program, 29 Aprili 2006
• PanAfriL10n page on Kenya