Nenda kwa yaliyomo

Maria Eugénia Neto

Kutoka Wikipedia, kamusi elezo huru

Makala hii ina dalili ya kutungwa kwa kutegemea programu ya kompyuta kama vile "Google translation" au "wikimedia special:content translation" bila masahihisho ya kutosha. Watumiaji wanaombwa kuchunguza tena lugha, viungo na muundo wake. Wakiridhika na hali yake wanaweza kuondoa kigezo hiki kinachoonekana kwenye dirisha la kuhariri juu ya matini ya makala kwa kutumia alama za {{tafsiri kompyuta}} .

Maria Eugénia "Jenny" da Silva Neto (aliyezaliwa 8 Machi 1934) ni mwandishi wa Ureno-Angola. Alikuwa kwanza kufanya kazi kama Mwanamke wa Kwanza wa Angola.

Alizaliwa Montalegre, alisoma huko Lisbon, akisoma lugha na muziki. Alikutana na mwanafunzi wa kiafya wa Angola Agostinho Neto mwaka wa 1948 na miaka kumi baadaye wao wawili walioana. Kwa sababu ya shughuli zake za kupinga ukoloni, alifungwa gereza mara nyingi, na hii ilisababisha familia kuhamia Angola, Ureno, Cape Verde, na hatimaye mwaka wa 1962 kufanya mpango wa kukimbia kwa kutumia pasipoti za Morocco kwenda Léopoldville, ambayo sasa iko katika Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo. Huko Léopoldville, alikuwa kiongozi wa Movimento Popular de Libertação de Angola (Chama cha Watu cha Kukomboa Angola, MPLA), lakini mwaka uliofuata, familia ilihamia tena kwenda Brazzaville, wakati MPLA ilipofukuzwa. Walihamia tena kwenda Dar es Salaam, Tanzania, mwaka wa 1968, ambapo Neto alianza kufanya kazi na Organização das Mulheres de Angola (Shirika la Wanawake wa Angola, OMA), akichapisha matangazo ya shirika na kuandika matangazo ya redio kwa ajili ya MPLA. Pia alianza kuandika hadithi za watoto, lakini kazi zake hazikuchapishwa wakati huo.

Mwaka wa 1975, Angola ilipata uhuru wake kutoka Ureno, Agostinho akawa Rais wa Angola, na Neto akawa Mwanamke wa Kwanza wa Angola. Kwa kuwa alikuwa mwenyeji wa taifa, alikuwa mmoja wa waanzilishi wa Uniao dos Escritores Angolanos (Umoja wa Waandishi wa Angola) mwaka wa 1975,[1] na alifanya kazi na makumbusho ya kigeni kurekebisha rekodi za Angola kutoka nje ya nchi. Pia alianza kuchapisha vitabu vyake vya watoto. Kitabu chake E nas florestas os bichos falaram (Msituni Wanyama Walisema, 1977) kilipokea tuzo ya heshima ya UNESCO katika Maonyesho ya Vitabu vya Leipzig mwaka wa 1978. Kulingana na Umoja wa Waandishi wa Angola, hii ilimfanya kuwa mwandishi wa kwanza wa Angola kupata kutambuliwa kimataifa.

Baada ya kifo cha mumewe mwaka wa 1979, Neto alilenga kuchapisha kazi zake ambazo hazijachapishwa hapo awali na kuhifadhi urithi wake. Mbali na kuandika kwake mwenyewe, alifanya kazi na waanzilishi wengine wa Children's Fund for Southern Africa kusaidia akina mama na watoto katika Afrika Kusini. Alianzisha na kuwa rais wa Fondation Antonio Agostinho Neto (Shirika la Antonio Agostinho Neto, FAAN) mwaka wa 2007. Kupitia shirika hilo, alisukuma kukamilisha Makumbusho ya Antonio Agostinho Neto mwaka wa 2012. Amepokea heshima nyingi kwa ajili ya juhudi zake za kupigania uhuru wa Angola na kwa uandishi wake, ikiwa ni pamoja na heshima ya juu kabisa ya Cape Verde, Order of Amílcar Cabral mwaka wa 2023, na Tuzo ya Kitaifa ya Utamaduni na Sanaa kutoka kwa Umoja wa Waandishi wa Angola mwaka wa 2011. Mwaka wa 2017, aliingizwa katika Academia Angolana de Letras (Chuo cha Waandishi wa Angola).

Maisha ya awali, elimu, na familia

[hariri | hariri chanzo]

Maria Eugénia da Silva, anayejulikana kama "Jenny" (au Geni), alizaliwa 8 Machi 1934, huko Montalegre katika mkoa wa Trás-os-Montes nchini Ureno,[2][3] kwa Maria Amelia da Silva.[4] Alisoma shule ya kitawa kwa miaka sita.[5] Familia yake ilihamia Lisbon, ambapo alisoma katika National Conservatory of Portugal [Kigezo:Separated entries].[6] Mwaka wa 1948, alikutana na Agostinho Neto, mwanafunzi wa kiafya wa Angola katika Chuo Kikuu cha Lisbon, na ambaye alikuwa amehusika katika harakati mbalimbali za fasihi na kupinga ukoloni.[1][7] Shughuli za Agostinho zilisababisha kufungwa gereza mara kadhaa lakini aliendelea kuandika mashairi na kushiriki katika shughuli zilizokusudiwa kukuza fahari ya utamaduni wa Angola na hamu ya uhuru wa kitaifa.[1] Da Silva akawa mmoja wa marafiki wake wa karibu na akaanza kuchunguza masuala ya ubaguzi wa rangi na matatizo ya kisiasa yaliyotokana na hilo kwa Waafrika.[5] Alisoma uchoraji, lugha za kigeni na muziki,[7] wakati Agostinho alipomaliza shahada yake ya kiafya.[1] Walioana huko Lisbon tarehe 27 Oktoba 1958, siku ambayo Agostinho alihitimu.[1][8] Alianza kufanya kazi kama mtaalamu wa watoto katika Hospital de Dona Estefânia na kuchukua kozi ya tiba ya kitropiki wakati Neto alipokuwa akijiandaa kwa kuzaliwa kwa mtoto wao wa kwanza, Mário Jorge, mwishoni mwa 1959.[9] Mnamo Desemba, familia ilihamia Luanda na mara tu baada ya hapo, Agostinho alifungua kliniki ya kibinafsi na mkewe akafanya kazi hapo kama msaidizi wake.[1][9] Mnamo Julai 1960, alikamatwa na Polícia Internacional e de Defesa do Estado (Polisi ya Kimataifa na ya Ulinzi wa Taifa, PIDE) kwa ajili ya shughuli zake za kisiasa.[9] Maandamano ya wafuasi wake nje ya kliniki yake yalizuiwa na polisi, na ili kuzuia matatizo zaidi, Agostinho alirudishwa Ureno kufungwa gereza.[1]

Agostinho alihamishwa kwenda Cape Verde mnamo Oktoba, lakini Neto hakumfuata kwani alikuwa mja mzito. Irene Alexandra alizaliwa Julai 1961 na mnamo Septemba, Neto na watoto walijiunga na Agostinho huko Santo Antão, Cape Verde, ambapo alikuwa akifanya kazi kama mkaguzi wa afya.[9] Walihamia Praia, wakati Agostinho alipopata kazi katika hospitali,[9] lakini mwaka wa 1962, alihamishwa tena kwenda Lisbon.[1] Baada ya kupata kibali cha kufanya kazi katika Hospital de Santa Marta, Agostinho alifanya mpango wa kukimbia kwenda Léopoldville, ambayo sasa iko katika Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo.[9] [10] Wanaharakati ambao walikuwa wameanzisha Movimento Popular de Libertação de Angola (Chama cha Watu cha Kukomboa Angola, MPLA) walikuwa wakihama huko Léopoldville na waliamini kwamba ikiwa Agostinho angekuwa kiongozi wa shirika lao, lingeunganisha wanaharakati wa Angola.[10] Akiwa ameondoka nyumbani kwa mama mkwe, Agostinho na familia yake walipata pasipoti na njia ya kwenda Morocco kabla ya kufika Kongo.[11] Uongozi wake ulithibitishwa katika mkutano mnamo Desemba,[10] na mwezi uliofuata, wakati wa mkutano mwingine huko Brazzaville, katika Jamhuri ya Kongo, Neto alizaa mtoto wao wa kike Leda.[9] Mwishoni mwa 1963, familia ilihamia tena kwenda Brazzaville, wakati MPLA ilipofukuzwa kutoka Léopoldville.[1][12] Dada wa Agostinho Ruth alijiunga na familia yake, wakati wa Aprili 1968 walipohamia Dar es Salaam, Tanzania.[5][13]

Kazi

[hariri | hariri chanzo]

Tanzania (1968–1975)

[hariri | hariri chanzo]

Huko Tanzania, Neto alianza kufanya kazi kwa ajili ya kikosi cha wanawake cha MPLA, Organização das Mulheres de Angola (Shirika la Wanawake wa Angola, OMA).[14] OMA ilianzishwa mnamo Desemba 1962, kama njia ya kupanua upeo wa MPLA katika maeneo ya vijijini. Kwa kuwa wanawake wengi waliishi vijijini,[15] shirika hilo lilikusanya wanawake wa vijijini kupitia semina zilizolenga kujenga ushirikiano na ujuzi wa vitendo, kama vile kampeni za kujifunza kusoma na kuandika, elimu ya kisiasa na malezi ya watoto, na mafunzo ya kushona.[16] Wanawake walikuwa muhimu katika mapambano ya uhuru, wakihamisha chakula na bidhaa zingine.[14] OMA iliwatuma wanawake nje ya nchi kwa mafunzo ya kuwa wauguzi, waendesha redio, na wanamgambo.[17] Neto alipewa jukumu la kuchapisha jarida la Kifaransa na Kiingereza ambalo lilitumwa kwa mashirika ya nje ya nchi. Pia aliandika vipindi vya redio ambavyo MPLA ilivipiga redio kwenda Angola kutoka Tanzania. Alitengeneza vifaa ambavyo vinaweza kuuzwa kukusanya pesa kusaidia watoto na kupanga shughuli na Chuo Kikuu cha Dar es Salaam kuwawezesha kufahamu programu zao.[14]

Wakati huu, Neto alianza kuandika vitabu vya watoto.[14] Mwaka wa 1972, aliandika E nas florestas os bichos falaram (Msituni Wanyama Walisema), ambacho kili chapishwa mwaka wa 1977.[14][18][19] Katika Maonyesho ya Vitabu vya Leipzig mwaka wa 1978, kitabu hicho kilipokea tuzo ya heshima ya UNESCO.[14][19] Aliandika hadithi ambazo baadaye zilichapishwa kama mkusanyo kuhusu uzoefu wao wakati wa mapambano ya uhuru. Moja ilikuwa kuhusu Hoji-ya-Henda, mwanamgambo; nyingine kuhusu kukimbia kwao kutoka Ureno; nyingine kuhusu mzozo wa kaskazini ambapo karibu wote wa kikosi cha wanamgambo 200 waliuawa; na nyingine kuhusu punda ambao walitumika kusafirisha bidhaa. Pia aliandika wimbo kuhusu mti wa kichawi wa bao-bab, na hadithi kuhusu jinsi nyota zilivyotokea. Hadithi hizi mbili za mwisho ziliwasilishwa kama sehemu ya michango ya Angola kwa Mwaka wa Kimataifa wa Mtoto mwaka wa 1979.[14] Mapinduzi ya Carnation nchini Ureno mnamo Aprili 1974, yalisitisha ushiriki wa kijeshi wa Ureno nchini Angola,[20] na mwanzoni mwa 1975, familia ilirudi Luanda.[1]

Mwanamke wa Kwanza wa Angola (1975–1979)=

[hariri | hariri chanzo]

Mnamo 11 Novemba 1975, Agostinho alitangazwa kuwa rais wakati Angola ilipopata uhuru.[1] Neto akawa mtu wa kwanza kushika nafasi ya Mwanamke wa Kwanza wa Angola.[21] Kama mwanamke wa kwanza, alikuwa mwenyeji wa taifa[22] na alifanya misheni za kidiplomasia nje ya nchi.[23] Katika kipindi chao chote, Vita vya wenyewe kwa wenyewe vya Angola, vilivyotokea mara tu baada ya uhuru, vilisababisha utulivu wa nchi. Chama cha Neto cha MPLA, kilichosaidiwa na Soviet Union na Cuba, na União Nacional para a Independência Total de Angola (Chama cha Kitaifa cha Kukomboa Angola, UNITA), kilichosaidiwa na Marekani na Afrika Kusini, vilipigana kwa miaka 27 kwa ajili ya kudhibiti nchi.[24] Katika jaribio la kudhoofisha mamlaka ya MPLA, UNITA ilitumia asili ya Neto kama mwanamke Mreno kudai kwamba MPLA ilikuwa na uhusiano na ukoloni wa Angola.[25] Agostinho alipinga kwa kusema kwamba MPLA ilikuwa inawakilisha ushirikiano wa rangi unaounganisha watu weusi, weupe, na watu wa rangi mchanganyiko ambao walipigania pamoja kwa ajili ya Angola, wakati UNITA ilikuwa ikiungwa mkono na serikali ya Apartheid ya Afrika Kusini.[26] Mwandishi wa habari Clarisse Juompan-Yakam aliripoti kwamba Neto alieleza ugumu aliopata "na watu weupe kuwa lengo la kwanza wakati wa vita vya kukomboa".[27]

Ingawa aliendelea kuhudumu kwenye bodi ya utendaji wa OMA na kufanya kazi nao kwenye miradi, Neto alizamia maendeleo ya utamaduni. Alifanya kazi na makumbusho nchini Uingereza, Ufaransa, na Marekani kukusanya na kurejesha rekodi na picha kuhusu Angola.[14] Alikuwa mmoja wa waanzilishi wa Uniao dos Escritores Angolanos (Umoja wa Waandishi wa Angola) mwaka wa 1975,[1][14] ambayo ilianza kuchapisha maandishi yake mwaka wa 1977.[19] Kazi za Neto na Gabriela Antunes zilisababisha kuongezeka kwa fasihi ya watoto katika siku za mwanzo za uhuru. Vitabu vingi vyao vilikuwa na mada za kisiasa na kitaifa. Wasomi José Luís Pires Laranjeira [Kigezo:Separated entries] na Júlia Parreira Zuza Andrade, ambao walikagua kipindi hiki cha fasihi nchini Angola, walisema kwamba kazi ya Neto E nas florestas os bichos falaram (Msituni Wanyama Walisema) ilifanya mifano kati ya uharibifu wa asili na uharibifu wa taifa na ukoloni. Pia ilizungumzia kuhusu kuwatunza wanamgambo ambao walikuwa wakitafuta ulinzi msituni, wakati walipokuwa wakijaribu kulinda taifa.[28] Agostinho alifariki mnamo 10 Septemba 1979 huko Moscow baada ya kusafiri kwenda Umoja wa Kisovyeti kwa ajili ya upasuaji wa kansa ya kongosho.[29]

Mwandishi na Mwanaharakati (1980–hadi sasa)

[hariri | hariri chanzo]

Baada ya kifo cha Agostinho, Neto alipambana na unyogovu.[27] Alifanya kazi na waandishi Antero de Abreu na Dario de Melo kuandaa na kuchapisha mashairi ya Agostinho ambayo hayajachapishwa hapo awali. A renúncia impossível: poemas inéditos (Kukataa Kwa Kufutwa: Mashairi Yasiyochapishwa) ilitolewa na Instituto Nacional do Livro e do Disco (Taasisi ya Kitaifa ya Vitabu na Rekodi, INALD) mwaka wa 1982.[30] Mwaka wa 1987, Neto; Jacqueline Jackson,[31] mwanaharakati wa amani na mwandishi wa Marekani;[32] Miriam Makeba,[31] mwanamuziki na mwanaharakati wa haki za binadamu wa Afrika Kusini;[33] Sally Mugabe, Mwanamke wa Kwanza wa Zimbabwe; Marcela Pérez de Cuéllar,[31] mke wa Katibu Mkuu wa Umoja wa Mataifa wa Peru;[34] na Dabanga dos Santos,[31] mwanadiplomasia wa Msumbiji kwenye Umoja wa Mataifa,[35] walianzisha shirika linaloitwa Children's Fund for Southern Africa (CHISA). Shirika hili lilianzishwa kushughulikia matatizo kama vile ukosefu wa elimu, chakula, huduma za afya, makazi, na mavazi ya kutosha kwa akina mama na watoto katika Afrika Kusini, ambayo hasa yalitokana na migogoro iliyoendelea.[31] Walianzisha vituo vya watoto yatima na kukusanya vifaa vya kusaidia elimu na burudani.[36] Pia waliweza kuanzisha kliniki za afya bila malipo katika miji na vikosi vya akina mama kuendesha kampeni za elimu juu ya afya, kuzuia magonjwa, na chanjo shuleni.[37] Neto na wengine walisafiri kwenda Marekani mwaka wa 1988 kuongeza ufahamu na usaidizi kwa ajili ya programu zao.[38]

Baada ya kifo cha mumewe, Neto alipata uhusiano mgumu na serikali ya Angola, kwani hakufikiri walikuwa wakifanya vya kutosha kuhifadhi urithi wa mumewe.[39][40][41] Mabadiliko ya mwelekeo katika mazingira ya kisiasa na hasa mabadiliko ya "kujipatia sifa" miongoni mwa viongozi wa kisiasa, kulingana na wasomi Miguel Cardina na Vasco Martins, yalisababisha kusimamishwa kwa kukamilisha Makumbusho ya António Agostinho Neto (MAAN), ambayo ilianza mwaka wa 1982.[42] Wengi wa wale ambao walipigana pamoja na Agostinho na kusaidia sera zake walifukuzwa kwenye Bodi ya Kisiasa ya MPLA na michango yao ilipunguzwa. Hadi 1998, wakati mipango ya MAAN iliporekebishwa, hakuna mengi yalifanyika. Wakati huo, Neto alisafiri kwenda Pyongyang, Korea Kaskazini, kushauriana na wasanii wa kuchora waliokuwa wakitengeneza vipande vya kuwakilisha.[39] Mwaka wa 2007, alianzisha na kuwa rais wa Fondation Antonio Agostinho Neto (Shirika la Antonio Agostinho Neto, FAAN), shirika lililojitolea kukuza utafiti na kusambaza habari kuhusu rais wa kwanza wa Angola na kazi zake.[11] Tangu kuanzishwa kwake, shirika hilo lilifanya kazi na timu ya kubuni kukamilisha MAAN,[39] ambayo hatimaye ilifunguliwa mwaka wa 2012.[43]

Vitabu vyake vingi, kama vile A Trepadeira Que Queria Ver o Céu Azul (2011),[44] A Formação de Uma Estrela (2013),[45] As Nossas Mãos Constroem a Liberdade (2018),[46] As Aventuras de Amor-Flor em África (2018)[47] vimechapishwa tena tangu kuchapishwa kwao kwa mara ya kwanza. Mkaguzi John Bella alisema kwamba kazi hizi zinaonyesha ugumu uliopatikana wakati wa vita na kusaidia vijana kuelewa gharama ya uhuru.[46] Mwaka wa 2016, Neto alichapisha Cartas de Maria Eugénia Neto a Agostinho Neto (Barua kutoka Maria Eugénia Neto kwenda Agostinho Neto),[48] na mwaka wa 2021, alizindua vitabu vitatu Em cabo verde nasceu um menino chamava-se Agostinho Neto (Huko Cape Verde alizaliwa mvulana aliyeitwa Agostinho Neto), Fica aí dentro do quarto soldado sou eu (Nipo ndani ya chumba cha askari), na Ninguém impediria a chuva (Hakuna angezuia mvua), ambayo kila moja ililenga kipindi tofauti katika maisha yake na ya mumewe.[49]

Urithi

[hariri | hariri chanzo]

Neto alishinda Tuzo ya Kitaifa ya Utamaduni na Sanaa kutoka kwa Uniao dos Escritores Angolanos (Umoja wa Waandishi wa Angola) kwa ajili ya kazi yake yote mwaka wa 2011.[50] Shirika hilo linamtambua kama "mwandishi wa kwanza wa Angola kupata kutambuliwa kimataifa".[51] Mwaka wa 2017, akawa mmoja wa wanawake watatu, wengine wakiwa Irene Guerra Marques na Fátima Viegas, ambao wameingizwa katika Academia Angolana de Letras (Chuo cha Waandishi wa Angola).[52] Mwandishi wa habari wa Angola, Artur Queiroz alichapisha wasifu wa Neto, Maria Eugénia Neto: Memórias de Jenny – A noiva de vestido azul (Maria Eugénia Neto: Kumbukumbu za Jenny – Bibi Harusi Aliyevaa Mavazi ya Buluu), mwaka wa 2020.[53] Alipokea Tuzo ya Amílcar Cabral ya daraja la pili, heshima ya juu kabisa ya Cape Verde, mnamo Julai 2023 kwa michango yake na juhudi zake za kupigania uhuru na maendeleo ya Afrika.[54] Chuo Kikuu cha Kimataifa cha Roma kimempa digrii ya heshima mnamo Oktoba.[55] Hospitali ya Mkoa wa Maria Eugenia Neto huko M'banza-Kongo ilipewa jina lake kwa heshima yake,[56] kama vile kitongoji huko Luanda.[57]

marejeo

[hariri | hariri chanzo]
  1. ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 Gonçalves 2012.
  2. ↑ Arquivo Lúcio Lara 2021a.
  3. ↑ Laranjeira, Mata & Santos 1995, p. 92.
  4. ↑ Barradas 2005, p. 83.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 Novicki 1987, p. 31.
  6. ↑ Câmara municipal 2019.
  7. ↑ 7.0 7.1 Flores, Lima Duarte & Collares Moreira 2009, p. 94.
  8. ↑ Arquivo Lúcio Lara 2021b.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 Maan Museum 2012.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Guimarães 2001, p. 59.
  11. ↑ 11.0 11.1 Le Matin 2012.
  12. ↑ Guimarães 2001, pp. 71–72.
  13. ↑ Sellström 2002, p. 21.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 14.8 Novicki 1987, p. 32.
  15. ↑ Scott 1994, p. 95.
  16. ↑ Kuumba & Dosunmu 1995, p. 101.
  17. ↑ Novicki 1987, p. 33.
  18. ↑ Kesteloot 2006, p. 16.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 Gomes & Cavacas 1998, p. 253.
  20. ↑ Guimarães 2001, pp. 90–92.
  21. ↑ Jornal O Apostolado Angola 2023.
  22. ↑ Luanda Domestic Service 1979, p. E2.
  23. ↑ Jornal de Angola 1978, p. 1.
  24. ↑ Dulley & Sampaio 2020, p. 5.
  25. ↑ Dulley & Sampaio 2020, p. 12.
  26. ↑ Dulley & Sampaio 2020, pp. 14–15.
  27. ↑ 27.0 27.1 Juompan-Yakam 2012.
  28. ↑ Laranjeira & Andrade 2015, p. 170.
  29. ↑ Johnson 1979, p. 1A.
  30. ↑ Laranjeira 2010, p. 131.
  31. ↑ 31.0 31.1 31.2 31.3 31.4 Lowe Morna & Topouzis 1988, p. 37.
  32. ↑ Sipchen & Abrams 1988.
  33. ↑ Allen 2008, pp. 89–90.
  34. ↑ Perú.21 2013.
  35. ↑ UN 1994, p. 203.
  36. ↑ Lowe Morna & Topouzis 1988, p. 38.
  37. ↑ Lowe Morna & Topouzis 1988, p. 39.
  38. ↑ The Boston Globe 1988, p. 20.
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 Martins & Cardina 2019, p. 57.
  40. ↑ Voice of America 2004.
  41. ↑ Zwaap 2005.
  42. ↑ Martins & Cardina 2019, p. 56.
  43. ↑ Jornal de Angola 2013.
  44. ↑ Al Bawaba 2011a.
  45. ↑ El Mercurio de España 2013.
  46. ↑ 46.0 46.1 Jornal de Angola 2018b.
  47. ↑ Jornal de Angola 2018c.
  48. ↑ Teixeira da Rocha 2020, p. 30.
  49. ↑ Angola Press News Agency 2021.
  50. ↑ Al Bawaba 2011b.
  51. ↑ Televisão Pública de Angola 2023.
  52. ↑ Peregrino 2017.
  53. ↑ Teixeira da Rocha 2020, pp. 290, 315.
  54. ↑ VerAngola 2023.
  55. ↑ Agenzia Fides 2023.
  56. ↑ Jornal de Angola 2018a.
  57. ↑ Human Rights Watch 2007.
Rudishwa kutoka "https://sw.wikipedia.org/w/index.php?title=Maria_Eugénia_Neto&oldid=1411516"