Kenya

Kenya

Jamhuri ya Kenya ni nchi inayopatikana Afrika Mashariki. Iko katika ikweta, kando ya Bahari ya Hindi. Kenya imepakana na Ethiopia eneo la kaskazini, Somalia (kaskazini mashariki), Tanzania (kusini), Uganda na Ziwa Victoria (magharibi), kisha Sudan (kaskazini magharibi). Mji mkuu ni Nairobi. Eneo la Kenya ni asilimia 85% ya nchi ya Ufaransa au Texas. Idadi ya watu imeongezeka katika miaka ya hivi karibuni na kukaribia milioni 38. Kenya ina mbuga mbalimbali wanamoishi maelfu ya wanyama pori wa kila aina.

Jina Kenya linatokana na Mlima maarufu wa Kenya, ulio wa pili kwa urefu barani Afrika, Waingereza walilitamka jina hilo kama pronounced /ˈkiːnjə/ ingawa matamshi ya wenyeji na yaliyokusudiwa katika maendelezo asili,Kenia yalikuwa Kigezo:IPA2. Enzi ya Jomo Kenyatta kuwa raisi wa Kenya miaka ya 1960-1969, matamshi ya Kiingereza, yaani /ˈkɛnjə/ yalikubalika na kutumiwa sana kwa sababu jina lake lilidumisha matamshi asilia ya wenyeji. Kabla ya mwaka wa 1920, eneo linaloitwa Kenya liliitwa Himaya ya Uingereza Afrika Mashariki, kwa hivyo hapakuwa na haja kutaja neno mlima uliporejelea mlima huo.

Historia

Historia ya kale

Mabaki ya mamba mkubwa ajabu yaligunduliwa nchini Kenya, zamani za Mesozoic Era, ambayo ni miaka milioni 200 iliyopita. Mabaki haya yalipatikana katika chimbo zilizochimbwa na wataalamu kutoka Chuo Kikuu cha Utah na Makavazi ya Kitaifa nchini Kenya miezi ya Julai hadi Agosti 2004 katika bonde la Lokitaung, karibu na Ziwa Turkana.

Mabaki yaliyopatikana Afrika Mashariki yaonyesha kuwa viumbe mfano wa sokwe waliishi eneo hili miaka milioni 20 iliyopita. Uchunguzi wa hivi juzi karibu na Ziwa Turkana waonyesha kuwa viumbe aina ya Homo habilis (walioishi miaka milioni 1.8 na 2.5 iliyopita) na Homo erectus (walioishi miaka milioni 1.8 na miaka 350,000 iliyopita) huenda ndio wazazi wa viumbe wa kisasa homo sapiens walioishi Kenya enzi za barafu kuu kuisha barani. Katika mwaka wa 1984, uvumbuzi uliofanywa na mtafiti maarufu Richard Leakey na Kamoya Kimeu huko Ziwa Turkana ulikuwa wa mifupa ya mvulana Mturkana iliyohusishwa na Homo erectus miaka millioni 1.6 iliyopita. Utafiti wa awali wa viumbe hawa unahusishwa na Mary Leakey na Louis Leakey, ambao ndio waliohusika na uchunguzi wa mwanzo wa kiakiolojia huko Olorgesailie na Hyrax Hill. Baadaye utafiti wa Olorgesailie uliendelezwa naye Glynn Isaac.

Historia kabla ya ukoloni

Site wa Msikiti Mkuu wa Gedi ambayo dates kutoka karne ya 13

Wazungumza-Kikushi, kama walivyoitwa naye Schloezer, kutoka Afrika kaskazini waliingia eneo linaloitwa Kenya miaka ya 2000 kabla ya kuzaliwa kwa kristo. Wafanyi biashara wa Kiarabu walianza kuja pwani ya Kenya mwaka wa 1BK. Ukaribu wa Kenya na Uarabuni kuliraisisha ukoloni, na Waarabu na Waajemi walianza kuishi eneo la pwani karne ya 8. Hata hivyo, baadhi ya walioitwa "Waarabu" katika eneo la Afrika Mashariki walikuwa ni machotara, Waafrika-Waarabu. Katika milenia ya kwanza, wazungumzaji wa Kinailoti na Kibantu waliingia katika eneo hili, na sasa Wanailoti ni robo tatu ya Wakenya wote kwa jumla. Pwani ya Kenya imekuwa makao ya jamii ya wahunzi na jamii ya wakulima wadogo wadogo, wawindaji na wavuvi ambao walikuwa mhimili wa uchumi kwa kushirika katika kulimo, uvuvi, utengenezaji chuma, na kufanya biashara na nchi za kigeni. Kuanzia karne ya 6 au tisa , Kenya ilijihusisha na shughuli za ubaharia kukuza uchumi na ikaanza kutengeneza meli za kuabiria kusini hadi miji mingine yenye bandari kama Kilwa na Shanga iliyo katika pwani ya Afrika Mashariki. Mombasa ilikuwa mji wenye bandari wan chi ya Kenya kabla ya ukoloni katika Enzi ya Kati. Bandari hii ilitumika kuendeleza biashara na miji mingine yenye bandari Afrika, Uajemi, na wafanyabiashara Waarabu, Yemeni na hata Bara Hindi. Mwanabaharia Mreno Duarte Barbosa wa karne ya 15 alidai kuwa "[Mombasa] ni bandari nzuri na yenye shughuli nyingi, mashua nyingi na hata meli kubwa ajabu, ambazo zote hutoka Sofala na nyingine kutoka Cambay , Melinde na nyingine zinazoabiri hadi kisiwani Unguja.

Karne kadha kabla ya ukoloni, upwa wa Kenya wanakoishi Waswahili ulikuwa sehemu ya eneo la mashariki mwa Afrika liliofanya biashara, hasa ya watumwa na pembe za ndovu na Waarabu na Wahindi (Inasemekana kwamba kabila la Wameru lilitokana na watumwa waliotoroka utumwa Uarabuni miaka ya 1700. Mwanzoni wafanyi biashara wengi walitoka milki za Uarabuni lakini baadaye wengine wakatoka Unguja (kama Tippu Tip).

Kiswahili, ambayo ni lugha ya Kibantu iliyokopa msamiati wa Kiarabu, Kiajemi na mwingine kutoka Mashariki ya Kati na Asia Kusini, baadaye ilikua na ikawa lingua franca ya kibiashara kwa jamii mbalimbali.|Kiswahili, ambayo ni lugha ya Kibantu iliyokopa msamiati wa Kiarabu, Kiajemi na mwingine kutoka Mashariki ya Kati na Asia Kusini, baadaye ilikua na ikawa lingua franca ya kibiashara kwa jamii mbalimbali.

Wajaluo wa Kenya ni wazawa wa jamii za wakulima na wafugaji walioishi magharibi mwa Kenya kabla ya ukoloni. Inafahamika kwamba asili ya Wajaluo na makabila mengine ya Waniloti ni kaskazini mwa Kenya, pengine maeneo ya kaskazini mwa Sudan ya sasa. Waniloti, kama wavyoitwa, ni kikundi cha kiathropolojia kilichotoka maeneo ya kaskazini mashariki mwa Afrika. Pengine walihamia kusini kutokana na vita vivlivyosababishwa na ukuaji wa Kush na Misri. Waniloti nchini Kenya ni Wajaluo, Waturkana, Wakalejini na Wamasai. Hili linadhihirika kutokana na kuwepo kwa lahaj zinazofanana kati ya makabila fulani nchini Sudan leo. Makabila haya ni pamoja na Akoli na Lwo (sio sawa na Luo) wanaoishi katika eneo la Darfur.

Kuna makabila mengine ya Waniloti yanayoishi nchini Uganda na Tanzania. Hii hasa ni kwa sababu ya Wajaluo kuvutiwa na Ziwa Victoria, ambako wanapatikana katika nchi hizi tatu (Uganda, Tanzania na Kenya). Nchini Uganda, wanajulikana kwa kuanzisha himaya ya Waganda na ya himaya ya Watoro. Wajaluo nchini Kenya walipigana vita na majirani wao, haswa Wakalenjin, ili kulidhibiti ziwa hili.

Kwa karne nyingi, upwa wa Kenya umekuwa mwenyeji wa wafanyi biashara na wasafiri. Kati ya miji iliyopo kwenye upwa wa Kenya ni Mji wa Malindi. Umebakia kuwa makazi muhimu ya Waswahili tangu karne ya 14 na wakati mmoja ulishindana na Mombasa kwa ukuu pande hizi za Afrika Mashariki. Kwa kawaida, Malindi umekuwa mji na bandari ya kirafiki kwa serikali zingine. Mwaka wa 1414, Sultan Mwarabu wa Malindi alianzisha uhusiano wa kidiplomasia na utawala wa Uchina wa Ming, wakati wa safari za mchunguzi Zheng He. Katika mwaka wa 1498, utawala wa Malindi ulimkaribisha msafiri na mvumbuzi maarufu kutoka Ureno, Vasco da Gama.

Historia ya ukoloni

Seaport Mombasa, chini ya Malindi, ina reli ya Nairobi (kituo), kusini ya Naivasha & Nyeri. (bonyeza ramani to enlarge)

Wareno walikuwa Wazungu wa kwanza kuzuru eneo la Kenya ya sasa, Vasco da Gama alikuwa amezuru Mombasa mwaka wa 1498. Safari ya Vasco da Gama ilifaulu alipofika huko India, na ,jambo hili liliwawezesha Wareno kufanya biashara moja kwa moja na Mashariki ya Mbali kupitia bahari na hivyo kutatiza mitandao ya kibiashara ya awali ya nchi kavu na baharini kama njia za biashara ya viungo zilizotumia Ghuba la Uajemi, Bahari Nyekundu na misafara iliyofika hadi eneo la mashariki ya Mediterranean. Jamhuri ya Venisi ndiyo iliyotawala maeneo ya biashara kati ta Uropa na Asi. Baada ya njia za kawaida za nchi kavu hadi India kufungwa na Waturuki wa Ottoman, Ureno ilitarajiwa kutumia njia ya barabarani iliyotumiwa kwanza na Vasco da Ghama ili kuvunja ukiritimba wa Venice. Utawala wa Wareno hapa Afrika Mashariki ulijihusisha haswa na pwani iliyokaribia Mombasa. Kuwepo kwa Wareno Afrika Mashariki kulianza rasmi baada mwaka wa 1505, wakati manowari za Wareno, zikiongozwa na Don Francisco de Almeida, zilipokishinda Kilwa, kisiwa kilicho katika eneo ambalo sasa ni Tanzania kusini.

Kuwepo kwa Wareno Afrika Mashariki kuliwawezesha kudhibiti biashara katika Bahari ya Hindi, na kulinda njia za baharini zinazounganisha Uropa na Asia. Manuari zao za kivita zilikwamiza biashara za maadui wao magharibi mwa Bahari ya Hindi na walitoza kodi ya juu bidhaa zilizosafirishwa kupitia eneo hili kwani walitawala bandari zote na njia kuu za meli. Kujengwa kwa ngome iliyoitwa Fort Jesus Mombasa mwaka wa 1593 kulikusudiwa kuimarisha utawala wao katika eneo hili, lakini ushawishi wao ulikatizwa na kuja kwa Waingereza, Waholanzi na Waarabu wa Omani katika eneo hili karne ya 17. Waarabu kutoka Omani ndio waliokuwa tisho kuu la utawala wa Wareno Afrika Mashariki na waliizingira ngome ya Wareno, wakazishambulia meli zao za kivita kisha kuwafukuza Wareno waliobaki kutoka pwani ya Kenya na Tanzania kufikia mwaka wa 1730. Kufikia wakati huu, ufalme wa Ureno haukuwa na haja na njia ya bahari ya biashara ya viungo kwani faida yake ilikuwa imepungua sana. Utawala wa Wareno ulibakia tu katika bandari na maeneo ya kusini mwa Msumbiji hadi mwaka wa 1975.

Kutawaliwa kwa pwani ya Kenya na Tanzania na Waarabu kutoka Omani kuliifanya miji hii iliyojitawala hapo awali iwe chini ya uangalifu mkali wa wageni kuliko ilivyokuwa katika enzi za utawala waWareno. Waarabu wa Omani, kama wareno waliowatangulia, waliweza kutawala eneo la pwani tu bali si eneo la bara. Hata hivyo, kuanzishwa kwa mashamba makubwa ya mikarafuu, kuongezeka kwa biashara ya utumwa na kuhamishwa kwa makao makuu ya Waomani hadi Zanzibar mwaka wa 1839 na Seyyid Said kulisababisha waomani kuimarisha utawala wao katika eneo hili. Utawala wa Waarabu katika bandari kuu zote pwani ya Afrika Mashariki uliendelea hadi Uingereza ilipoamua kumaliza biashara ya utumwa na uanzishaji wa utaratibu wa kufanya kazi kwa malipo ukaanza kushinikiza utawala wa Waomani. Kufikia mwisho karne ya kumi na tisa, biashara ya watumwa katika bahari zote kuu ilikuwa imeharamishwa na Waingereza na Waarabu wa Omani hawakuwa na uwezo wa kupingana na jeshi la wanamaji la Uingereza lililokuwa likitekeleza amri hiyo. Waomani waliendelea kuwepo visiwani Unguja na Pemba hadi mapinduzi ya mwaka wa 1964, lakini kuwepo kwa Waarabu wa Omani nchini Kenya rasmi kulisitishwa wakati Wajerumani na Waingereza walipozithibiti bandari zote kuu na kuanzisha mahusiano ya kibiashara na viongozi mashuhuri waliokuwa wenyeji miaka ya 1880. Hata hivyo, urithi waliouachwa Afrika Mashariki ungali unaonekana kupitia kwa vizazi vyao vipatikanavyo pwani ya Kenya na ambavyo vinaona kuwa asili yao ni Oman. Vizazi hivi hata waleo humiliki utajiri mwingi na ndio wenye ushawishi mkubwa wa kisiasa katika jamii za pwani ya Kenya.

Reli ya Kenya-Uganda karibu na Mombasa, kuhusu 1899

Hata hivyo, wanahistoria wengi hushikilia kuwa historia ya ukoloni nchini Kenya ilianza wakati Wajerumani walipoanza kutawala mali ya Sultan wa Unguja iliyo pwani mwaka wa 1885, ikifuatwa na kuja kwa kampuni ya Imperial British East Africa Company mwaka wa 1888. Uhasama wa kwanza baina ya wabepari ulikatizwa wakati Ujerumani ilipoiachia Uingereza sehemu ya pwani iliyomiliki. Hii ilifuatia kujengwa kwa reli iliyounganisha Kenya na Uganda. Baadhi ya makabila ya Kenya yalipinga ujenzi huu haswa Wanandi wakiongozwa na Orkoiyot Koitalel Arap Samoei kwa miaka kumi, kuanzia 1895 hadi 1905 – lakini hatimaye Waingereza waliijenga reli hii. Inaaminika kuwa Wanandi walikuwa kabila la kwanza kuwekwa kwenye maeneo yaliyotengewa Waafrika ili kuwazuia kutatiza ujenzi wa reli. Wakati wa ujenzi wa reli Wahindi wengi wenye ujuzi waliingia nchini ili kuchangia katika ujenzi. Wakati wa ujenzi wa reli kupitia mbuga ya kitaifa ya Tsavo, Wahindi wengi na wenyeji Waafrika walivamiwa na simba wawili waliojulikana kama “walawatu wa Tsavo”. Wahindi hawa na vizazi vyao baadaye walibakia nchini Kenya na kuunda kitovu cha jamii za Wahindi zijulikanayo kama Ismaili Muslim na Sikh.

Mnamo Agosti 1914, Vita vya Kwanza vya Dunia vilipoanza, magavana wa British East Africa (kama eneo hili lilivyojulikana) na German East Africa walifikia makubaliano ili kuepusha makoloni yao machanga na uhasama. Hata hivyo, Luteni Kanali Paul von Lettow-Vorbeck alichukua mamlaka ya majeshi ya Ujerumani, akiwa na kusudi la kutwaa raslimali nyingi iwezekanavyo za Uingereza. Jeshi la Uingereza likiwa limemtenga na Ujerumani, von Lettow aliendesha kampeni iliyofaulu ya vita vya kuvizia, wakila walichopata, wakiteka bidhaa za matumizi za Uingereza, na kuepuka kushindwa. Mwishowe alisalimu amri na akajisalimisha nchini Zambia siku kumi na moja baada ya mapatano ya kusimamisha vita kutiwa sahihi mwaka wa 1918. Waingereza walitumia jeshi la Wahindi kumfukuza Lettow na walihitaji wachukuzi wengi ili kubeba vifaa vya matumizi hadi bara kwa miguu na hivyo kutatua shida kuu ya uchukuzi. Kundi la wanajeshi wachukuzi liliundwa na kuwajumuisha Waafrika 400,000, na kuchangia katika uhamasishaji wao wa muda mrefu kisiasa.

Mwanzoni mwa karne ya 20, wakulima Waingereza na Wazungu walituama katika nyanda za juu katika eneo la kati walikoondokea kuwa matajiri kwa kulima kahawa na chai. Kufikia 1930, takribani walowezi 30,000 waliishi katika maeneo haya na walikuwa na ushawishi mkubwa wa kisiasa kwa sababu ya uwezo wao wa kiuchumi. Maeneo haya yalikuwa makao ya watu milioni moja wa kabila la Wakikuyu, na wengi wao hawakuwa na ithibati ya kumiliki mashamba kwa mujibu wa Waingereza (lakini mashamba haya yalimilikiwa na kabila hili kabla ya Wazungu kufika), na waliishi kama wakulima wanaohamahama. Ili kuendeleza matakwa yao, walowezi waliwakataza kilimo cha kahawa na kuwalazimisha kulipa kodi ya nyumba, na maskwota walipewa mashamba madogo baada ya kuwafanyia kazi. Wakikuyu wengi walihamia mijini kwani mashamba yao hayangeweza kutosheleza mahitaji yao.

Mwaka wa 1951, Horace Hector Hearne akawa mkuu wa sheria nchini Kenya (alitoka Ceylon alikoshikilia wadhifa huo huo) na alifanya kazi katika Mahakama Kuu mjini Nairobi. Alihudumu katika wadhifa huo hadi 1954 alipoteuliwa kama Hakimu wa Rufaa katika Mahakama ya Rufaa ya Afrika Magharibi. Usiku wa tarehe 5 Februari 1952, wakati Mfalme George VI alipoaga dunia, Hearne alimsindikiza Malkia Elizabeth, mke wa mwana mfalme wa Edinburgh, kama alivyokuwa wakati huo, kwa dhifa ya kitaifa hotelini Treetops, ambayo sasa ni kivutio maarufu cha watalii. Hapa ndipo alipouanzia umalkia. Alirudi Uingereza mara moja akiandamana na Hearne.

Kuanzia Oktoba 1952 mpaka Disemba 1959, Kenya ilikuwa katika hali ya hatari kufuatia uasi wa Mau Mau dhidi ya utawala wa Uingereza. Gavana aliomba na kupata msaada wa wanajeshi Waingereza na Waafrika, pamoja na King's African Rifles. Mnamo Januari 1953, Meja Jenerali Hinde aliteuliwa kuwa mkuu wa oparesheni ya kuzima uasi. Hali hii haikuimarika kwa kukosa uchunguzi , kwa hivyo Jenerali George Erskine aliteuliwa kuwa kamanda msimamizi wa majeshi ya kikoloni mnamo Mei 1953, akiungwa mkono hasa na Winston Churchill.

Kutiwa mbaroni kwa Warũhiũ Itote (aka General China) tarehe 15 Januari 1954, na kuhojiwa kwake kulipelekea Waingereza kuuelewa vyema usimamizi wa Mau Mau. Oparesheni Anvil iliyoanzishwa tarehe 24 April 1954 ilipangwa na jeshi kwa wiki kadhaa baada ya kukubaliwa na kamati kuu ya vita. Wakati wa oparesheni hii, mji wa Nairobi ulidhibitiwa na wanajeshi na wakaazi wake walihojiwa huku wafuasi wa Mau Mau wakikamatwa na kupelekwa vizuizini. Mnamo Mei 1953, walinzi wa nyumbani walitambulika kirasmi kama askari wa usalama. Askari hawa wa nyumbani ndio waliounda kikosi cha kupambana na mikakati ya Mau Mau kwani walikuwa Waafrika waaminifu, na si majeshi ya kigeni kama Jeshi la Uingereza na King's African Rifles. Kufikia mwisho wa hali ya hatari, askari hawa walikuwa wamewaua Mau Mau 4886, ambayo ni asilimia 42% ya waasi wote. Kukamatwa kwa Dedan Kimathi huko Nyeri tarehe 21 Oktoba 1956 kuliashiria kushindwa kwa Mau Mau na kukamaliza vita.

Historia ya baada ya uhuru

Waafrika walichaguliwa moja kwa moja katika bunge la uwakilishi kwa mara ya kwanza mwaka wa 1957. Licha ya Waingereza kutamani kuwakabidhi mamlaka wapinzani wasio na siasa kali wa Kiafkrika, ni chama cha Kenya African National Union (KANU) kilichoongozwa na Jomo Kenyatta kilichounda serikali punde tu kabla ya Kenya kupata uhuru tarehe 12 Disemba 1963. Mwaka uo huo, jeshi la Kenya lilipigana na Vita vya Shifta dhidi ya kabila la Wasomali waliokusudia kuiona NFD imejiunga na Jamhuri ya Somalia. Mashifta walililemea jeshi la Kenya lakini baadaye walishindwa mwaka wa 1967.

Kenya ilitia saini mkataba na nchi ya Ethiopia mwaka wa 1969 unaodumu mpaka leo kwa kuhofia mashambulizi kutoka kwa jeshi la Somalia lililokuwa na nguvu zaidi. Eneo la NFD nchini Kenya halijaendelea kutokana na kiangazi na mafuriko. Hata hivyo, wakimbizi wanabiashara wa Kisomali waliotajirika wamebadilisha mtaa wa Eastleigh uliokuwa wa mabanda na kuufanya kuwa ngome ya kibiashara katika sehemu kubwa ya mashariki mwa mji wa Nairobi.

Tarehe 12 Disemba 1964 Kenya ilitangazwa kuwa jamhuri huku Kenyatta akiwa rais wa kwanza. Mwaka wa 1978, Kenyatta alifariki na Daniel arap Moi akawa rais. Daniel arap Moi alidumisha urais kwa kuchaguliwa bila kupingwa katika chaguzi za mwaka wa 1979, 1983 (uchaguzi wa ghafla) na 1988, zote zikiwa zilifanyika chini ya katiba ya chama kimoja. Uchaguzi wa 1983 ulifanyika mwaka mmoja mapema kutokana na njama ya kupindua serikali iliyokosa kufaulu mnamo tarehe 1 Agosti 1982.

Mapinduzi haya yaliyotibuka yalipangwa na askari mwanahewa wa cheo cha chini, Bwana Hezekiah Ochuka na kuendelezwa hasa na wanahewa. Jaribio hili lilizimwa kwa haraka na wanajeshi waaminifu wakiongozwa na Jeshi la Nchi Kavu, General Service Unit (GSU) - kikosi cha polisi wenye hadhi ya kijeshi - na baadaye polisi wa kawaida. Hata hivyo raia kadhaa walijeruhiwa na wengine kuuawa. Tukio hili lilisababisha kuvunjwa kwa kikosi chote cha wanahewa huku wengine wakiachishwa kazi na wengine wakishtakiwa kwenye mahakama ya kijeshi.

Katika uchaguzi wa 1988, kura za mlolongo zilianzishwa, ambapo wapiga kura walitakiwa kupiga foleni nyuma ya wagombea uchaguzi wanaowapenda badala ya kutumia kura ya siri Jambo hili lilionekana kama kilele cha enzi ya ukiukaji mkubwa wa kidemokrasia na likasababisha msukumo mkuu wa mageuzi ya kikatiba. Vipengele vilivyokuwa na utata kikiwemo kile kilichoruhusu chama kimoja pekee cha kisiasa vilibadilishwa miaka iliyofuata. Katika uchaguzi wa kidemokrasia wa vyama vingi wa miaka ya 1992 na 1997, Daniel arap Moi alichaguliwa tena. Kulingana na katiba, mwaka 2002 Moi hakuruhusiwa kuwania urais, na Mwai Kibaki wa chama cha upinzani cha "National Rainbow Coalition" — NARC akachaguliwa kuwa rais. Uchaguzi huu ulitambulikana kuwa wa kidemokrasia na wachunguzi wa humu nchini na wa kimataifa na hivyo kuwa chanzo cha mageuzi makubwa ya kidemokrasia nchini Kenya.

Tarehe 4 Novemba 2008 ilitangazwa kuwa sikukuu ya kitaifa kusherehekea ushindi wa Barack Obama, ambaye babake alikuwa Mkenya, kama rais wa Marekani.

Katika sehemu za mashambani kama wilayani Kisii, visa vya kuchoma watu wakidaiwa kuwa wachawi vinaongezeka. Waathiriwa hasa ni wanawake wakongwe. Mnamo Mei 2008, watu 11 waliuwa na nyumba 30 kuchomwa.

Asili ya jina la nchi

Further information: Names on Mount Kenya

Kufikia mwaka wa 1920, eneo linaloitwa Kenya lilijulikana kama koloni la Uingereza la Afrika Mashariki. Mwaka wa1920, koloni la Kenya liliundwa na kupatiwa jina linalotokana na Mlima Kenya na linatamkwa /ˈkiːnjə/ pronounced /ˈkiːnjə/.

Saa uhuru, mwaka 1963, Jomo Kenyatta alichaguliwa kama rais wa kwanza. Awali alikuwa alishika jina hili kutafakari ahadi yake ya kumkomboa nchi yake na matamshi yake ya jina lake ulisababisha katika matamshi ya Kenya katika Kiingereza kubadilisha nyuma ya makadirio ya awali uliotokea matamshi, pronounced /ˈkɛnjə/

Siasa

Hali rais Mwai Kibaki

Kenya ni jamhuri ya kidemokrasia ya kiuwakilishi inayoongozwa na rais, ambapo rais ndiye mkuu wa taifa na kiongozi wa serikali, na yenye mfumo wa vyama vingi. Serikali ndiyo yenye mamlaka makuu. Utungaji wa sheria ni jukumu la serikali na bunge la taifa. Idara ya Mahakama ni huru, na imejitenga na serikali kuu na bunge. Hata hivyo, kulikuwa na kutoridhika kwingi hasa katika enzi ya rais mstaafu Daniel arap Moi kuwa serikali iliingilia sana shughuli za mahakama.

Kenya imedumisha uthabiti wa kutosha licha ya mabadiliko katika mifumo yake ya kisiasa na michafuko katika nchi kadhaa jirani. Bunge la mseto wa vyama vingi la 1997 lilianzisha mageuzi yaliyobadilisha sheria za kikoloni zenye dhuluma zilizotumika kuuzuia uhuru wa kuongea na kutangamana. Jambo hili liliimaarisha uhuru wa umma na kuchangia kiasi kuaminika kwa uchaguzi wa Disemba 1997.

Mnamo Disemba 2002, Wakenya walifanya uchaguzi uliokuwa wa kidemokrasia na uwazi ambao kwa kiasi kikubwa uliamuliwa kuwa huru na wa haki na wachunguzi wa kimataifa. Uchaguzi wa mwaka huu (2002) ulikuwa mwanzo mpya na uliiletea Kenya mabadiliko makuu ya kisiasa yaliyowezesha chama cha Kenya African National Union (KANU), kilichokuwa kimeitawala nchi tangu uhuru, kukabithi mamlaka kwa chama cha National Rainbow Coalition (NARK), uliokuwa muungano wa vyama vingi, kwa amani.

Chini ya uongozi wa Rais Mwai Kibaki, muungano wa vyama tawala ulihahidi kushughulikia ukuaji wa kiuchumi, kumaliza ufisadi, kuimarisha elimu na kuandika katiba mpya. Baadhi ya ahadi hizi zimeshatimizwa. Kuna elimu ya msingi ya bure. Mwaka wa 2007 serikali ilitangaza kuwa, kuanzia mwaka 2008 gharama ya masomo ya shule za upili itapunguzwa huku serikali ikilipia gharama zote za mafundisho.

Uchaguzi wa 2007

Uchaguzi mkuu uliopita ulifanyika tarehe 27 mwezi wa Disemba 2007. Rais Kibaki wa chama cha Party of National Unity (PNU) aliwania uchaguzi dhidi ya chama kikuu cha upinzani Orange Democratic Movement (ODM). Kulingana na wachunguzi wa kimataifa, uchaguzi huu ulikumbwa na udanganyifu na hivyo kutofikia kiwango kinachokubalika kimataifa. Chama cha ODM kilisambaratika na kupoteza 8 % ya kura zake kwa chama kipya cha Orange Democratic Movement-Kenya (ODM)-kikiongozwa na Kalonzo Musyoka. Kintang’anyiro kilikuwa kikali kati ya mgombea uchaguzi wa ODM, Raila Odinga na Kibaki wa PNU. Kuhesabiwa kwa kura na tume ya uchaguzi ya Kenya kulionyesha Raila akiongoza kwa kura chache na baadaye kwa kura nyingi. Hata hivyo, kura zilipoendelea kuhesabiwa na Tume ya Uchaguzi, Kibaki alimkaribia mpinzani wake kwa kura kisha akamshinda kwa kura nyingi. Matokeo haya yalisababisha maandamano na kulaumiwa kwa Tume ya Uchaguzi ya Kenya kwa kumpendelea Kibaki na Oginga akajitangaza “rais wa watu” na kutaka kura zihesabiwe tena.

Maandamano haya yalibadilika kuwa ghasia zilizosababisha kuharibiwa kwa mali.. Viongozi mashuhuri wa Afrika wakiongozwa na aliyekuwa katibu mkuu wa Umoja wa Kimataifa Kofi Annan walisuluhisha mzozo huu wa kisiasa kwa amani. Kundi la Annan liliungwa mkono na Umoja wa Mataifa, Jumuia ya Ulaya, Muungano wa Nchi za Afrika, Serikali ya Merikani na nchi zingine maarufu ulimwenguni kote. Kwa habari zaidi rejelea Ghasia nchini Kenya (2007-2008).

Annan aliomba usaidizi kwa kamati yake ya upatanishi kutoka kwa shirika la kushughulikia mizozo la Uswizi lijulikanalo kama Kituo cha Mazungumzo ya Kihisani yaani Centre for Humanitarian Dialogue.

2008

Tarehe 12 mwezi wa Februari 2009 Kibaki na Odinga walitia sahihi mkataba wa kuunda serikali ya muungano ambapo Odinga angekuwa waziri mkuu wa pili nchini Kenya. Kulingana na mkataba huu, rais angeteua baraza la mawaziri kutoka pade zote mbili za PNU na ODM kulingana na wingi wa wabunge wa kila chama bungeni. Mkataba huu ulieleza kuwa baraza la mawaziri litajumuisha Makamu wa Rais na manaibu wawili wa Waziri Mkuu. Baada ya majadiliano bungeni ilipitishwa kuwa muungano huu utadumu hadi mwisho wa kipindi cha bunge ama chama kimoja kikijitoa kwenye muungano kabla ya kipindi cha bunge kuisha.

Ofisi hii mpya ya waziri mkuu itakuwa na nguvu na mamlaka kuratibu na kusimamia shughuli za serikali . Vile vile itaongozwa na mbunge aliyechaguliwa ambaye pia atakuwa kiongozi wa chama au muungano wa vyama wenye idadi kubwa ya wabunge bungeni. Ulimwengu ulimshuhudia Annan na kamati yake iliyoungwa mkono na Umoja wa Mataifa na mwenye kiti wa muungano wa nchi za Afrika Jakaya Kikwete, walipowaleta pamoja wapinzani hawa sugu kwenye sherehe za kutia sahihi mkataba huu. Sherehe hizi zilionyeshwa moja kwa moja kwenya televisheni ya kitaifa kutoka kiingilio cha Jumba la Harambee mjini Nairobi. Wawakilishi wa PNU na ODM walianza majadiliano ya kina kuhusu ugavi wa mamlaka tarehe 29 mwezi wa Februari 2008. Wabunge wa Kenya, kwa pamoja, waliidhinisha mkataba wa ugawaji mamlaka tarehe 18 mwezi wa Machi 2008 ili kuiokoa Kenya iliyoaminika kama mojawapo ya nchi thabiti na iliyoendelea barani Afrika. Mkataba huu uliunganisha PNU iliyoongozwa na Kibaki na ODM ya Odinga kisha kupelekea kuundwa kwa serikali ya muungano, vyama vyote viwili vikiwa na mamlaka sawa.

Serikali ya muungano

Mnamo tarehe 13 Aprili 2008, Rais Kibaki aliitangaza baraza la mawaziri 41 wa serikali hii ya muungano ikijumuisha waziri mkuu na makamu wake wawili. Baraza hili lilijumuisha pia manaibu wa mawaziri 50 na lilitawazwa katika Ikulu ya Nairobi tarehe 17 Aprili 2008 huku Dkt. Kofi Annan na viongozi wengine mashuhuri wakishuhudia.

Mikao, wilaya na tarafa

Mikoa ya Kenya

Kenya ina mikoa minane, kila mmoja ukiongozwa na Mkuu wa Mkoa anayeteuliwa na rais. Mikoa (mkoa umoja) imegawanywa katika wilaya. Kulingana na sensa ya mwaka 1999, kulikuwa na wilaya 69. Wilaya zimegawika kuwa tarafa 497. Tarafa hizi nazo zimegawika kuwa mitaa 2,427 kisha kugawika kuwa mitaa midogo 6,612). Mji wa Nairobi umenufaika kuwa eneo la kiutawala la mkoa. Serikali husimamia utawala wa wilaya na mikoa. Mikoa hii ni:

1. Mkoa wa Kati
2. Mkoa wa Pwani
3. Mkoa wa Mashariki
4. Mkoa wa Nairobi
5. Mkoa wa Kaskazini Mashariki
6. Mkoa wa Nyanza
7. Mkoa wa Bonde la Ufa
8. Mkoa wa Magharibi

Serikali ya mitaa huendelezwa kupitia kwa mabaraza ya miji. Maeneo mengi ya mijini huwa ni mji, manisipaa au baraza la mji. Serikali za mitaa katika maeneo ya mashambani huitwa serikali za wilaya. Madiwani wa mitaa hii huchaguliwa katika uchaguzi wa madiwani unaofanywa wakati mmoja na uchaguzi mkuu.

Maeneo ya uwakilishi bungeni yamegawanywa kwa sababu ya upigaji kura. Kuna maeneobunge 210 nchini Kenya.

Idadi ya watu katika miji muhimu

Mji	Idadi ya Watu
Nairobi	2 940 911
Mombasa	707 400
Nakuru	337 200
Kisumu	273 400
Eldoret	249 100
Nyeri	213 000
Machakos	179 500
Meru	140 900

Jiografia na hali ya anga

Tazama pia: Environmental issues in Kenya

Mlima Kenya ni kilele cha juu kabisa katika Kenya saa. Kenya ni jina lake baada ya mlima.

Kenya ni nchi ya 47 kwa ukubwa duniani ikifuata Madagascar km² 580 367 (sq mi 224 081) na ina eneo la kilomita 580,367 mraba, (maili 224,081mraba). Kutoka pwani ya Bahari ya Hindi, nyanda za chini zimeinuka hadi milima ya kati. Milima hii imetenganishwa na eneo la Bonde Kuu la Ufa; sehemu tambarare yenye rotuba upande wa mashariki. Milima ya Kenya ni mojawapo ya iliyofaulu kwa kilimo barani Afrika. Eneo hili la milima ndio la juu zaidi nchini Kenya (na la pili kwa urefu barani Afrika): Mlima Kenya, unaofikia urefu wa mita 5,199 (futi 17,0570) m 5 199 (ft 17 057) na ni eneo lenye mito ya barafu. Hali ya anga ni ya joto sehemu za pwani na kame sehemu za bara. Mlima Kilimanjaro (m 5 895 (ft 19 341)) huweza kuonekana kutoka sehemu ya mpaka wa Kenya na Tanzania upande wa kusini.

Twiga katika Mbuga ya wanyama ya Kitaifa ya Nairobi, na upeo wa macho wa Nairobi nyuma yake.

Kenya ina eneo kubwa linaloishi wanyama wa pori likiwemo Masai Mara, ambapo nyumbu na wanyama wengi wala nyasi hushiriki katika uhamaji kila mwaka. Takribani nyumbu 250,000 huangamia kila mwaka katika uhamaji huu wa kutafuta lishe wakati wa kiangazi. Wale wanyama wakubwa watano wa Afrika wanapatikana Kenya: simba, chui, nyati, kifaru na ndovu. Wanyama wengine wengi wa pori na ndege hupatikana katika mbuga za kitaifa na hifadhi za wanyama hawa nchini. Mazingira ya Kenya yanatishiwa na kuongezeka kwa idadi kubwa ya watu na athari zake.

A route katika Mashariki Tsavo National Park

Kenya ni nchi yenye jua. Ina joto na unyevunyevu sehemu za pwani, joto kiasi sehemu za bara na ni kame katika sehemu za kaskazini na kaskazini mashariki mwa nchi. Hata hivyo kuna mvua nyingi kati ya mwezi wa Machi na Aprili, na mvua ya kadri kati ya Oktoba na Novemba. Halijoto huwa juu miezi hii yote.

Average annual temperatures
Mji		Mwinuko (mita)	Upeo wa juu (°C)	Upeo wa chini(°C)
Mombasa (Mji wa Pwani)	coastal town	17	30.3	22.4
Nairobi(Mji Mkuu)	capital city	1,661	25.2	13.6
Eldoret	align = "center"	3,085	23.6	9.5
LodwarSehemu kame nyanda za juu	dry north plainlands	506	34.8	23.7
Mandera Sehemu kame nyanda za juu	dry north plainlands	506	34.8	25.7

Katika nchi hii, jua huwaka mwaka mzima na nguo za majira ya jua huvaliwa mwaka mzima. Hata hivyo, huwa na baridi usiku na pia asubuhi na mapema.

Mvua ya masika hunyesha kuanzia Aprili hadi Juni. Mvua ya vuli nayo hunyesha kuanzia Oktoba hadi Disemba. Wakati mwingine mvua hii huwa nyingi na aghalabu hunyesha wakati wa alasiri na jioni. Majira ya joto jingi ni kuanzia Februari hadi Machi nayo ya baridi ni Julai hadi Agosti.

Uhamaji wa wanyama wa kila mwaka, hasa uhamaji wa nyumbu, hutokea Juni hadi Septemba na hushirikisha mamilioni ya wanyama. Tukio hili huwavutia sana wapigaji picha za sinema.

Uchumi

20 shilingi note kutoka 1994, depicting kisha-Rais Daniel Arap Moi

Baada ya uhuru, Kenya iliendeleza ukuaji wa kiuchumi haraka kupitia kwa uwekezaji wa umma, kuhimiza uzalishaji wa kilimo, na kushawishi uwekezaji wa watu binafsi na wageni katika viwanda. Pato la taifa lilikua kwa asilimia 6.6% kuanzia 1963 hadi 1973. Uzalishaji wa kilimo ulikua kwa asilimia 4.7% kila mwaka kwa kipindi hicho ukiwa umechochewa na ugawaji upya wa mashamba, kuanzishwa kwa kilimo cha mimea iliyoimarishwa, na kuanzisha mashamba mapya.

Hata hivyo, kati ya 1974 na 1993 ukuaji wa kiuchumi wa Kenya ulipungua. Kupungua kwa kilimo kulisababishwa na sera za kilimo zisizofaa, mikopo isiyotosha na vikwazo visiyofaa vya biashara ya kimataifa.

Mnamo mwaka wa 1993, Serikali ya Kenya ilianzisha mpango mkuu wa kuimarisha uchumi na kuufanya huru. Waziri mpya wa fedha na gavana mpya wa Benki Kuu ya Kenya walianza mikakati iliyofuatana kuimarisha uchumi kwa usaidizi wa Benki Ya Dunia na Shirika La Fedha la Kimataifa). Kama sehemu ya mpango huu, serikali iliondoa usimamizi wa bei za bidhaa, leseni za uagizaji na uthibiti wa ubadilishaji fedha, kubinafsisha kampuni nyingi zilizomilikiwa na umma, kupunguza idadi ya wafanyi kazi wa serikali na kuanzisha sera madhubuti za kulinda fedha. Kuanzia mwaka wa 1994 hadi 1996 ukuaji halisi wa uchumi wa Kenya ulikadiriwa juu kidogo ya asilimia 4% kwa mwaka.

Hata hivyo, kati ya 1997 na 2000, uchumi uliingia kipindi cha kupungua au kutoimarika, kwa sababu ya hali mbaya ya anga na kupungua kwa shughuli za kiuchumi. Mwaka wa 2001 pato la taifa liliimarika kiasi kwani mvua ilirejea kunyesha karibu na viwango vya awali. Ukuaji wa kiuchumi uliendelea kuimarika kiasi mwaka wa 2002 na kufikia asilimia 1.4% mwaka wa 2003, asilimia 4.3 mwaka wa 2004, kisha asilimia 5.8% mwaka wa 2005.

Mandhari ya juu ya sehemu ya mizigo katika Uwanja wa ndege wa Kimataifa wa Jomo Kenyatta, ambao ndio mkubwa zaidi na wenye shughuli nyingi zaidi katika eneo la Afrika Mashariki.

Mnamo Julai 1997, Serikali ya Kenya ilikataa kutimiza makubaliano ya awali na IMF kuhusu mabadiliko ya utawala wake. Jambo hili lilisababisha kukatizwa kwa misaada kwa miaka 3, nayo Benki ya Dunia ikaubana mkopo wa dola milioni 90 za mpango wa kuufufua uchumi. Ingawa mabadiliko mengi ya kiuchumi yaliyofanywa kati ya 1993-94 yalibakia, wataalamu wa maswala ya kiuchumi wasiopendelea mabadiliko waliamini kuwa Kenya iliitaji mabadiliko zaidi, hasa ya kiutawala ili kuongeza ukuaji wa pato la taifa (GDP).

Serikali ya Kenya ilichukua hatua yakini za mabadiliko, pamoja na kuunda Tume ya Kupambana na Ufisadi (KACA), kuanzisha hatua za kuimarisha uwazi wa katika mikakati ya serikali kupata bidhaa na kupunguza fedha inayotumiwa na serikali kulipia mishahara. Mnamo Julai 2000, shirika la IMF lilitia saini dola milioni 150 za Poverty Reduction and Growth Facility (PRGF), nayo Benki ya Dunia ilifuatia na mkopo wa dola milioni 157 kuimarisha uchumi na kuibadilisha sekta ya umma. Mwezi wa Disemba 2000, iliamuliwa kuwa tume ya kupambana na ufisadi haikuwa ya kikatiba na sehemu za juhudi za mabadiliko kukatizwa mwaka 2001. Shirika la IMF na Benki ya Dunia zilikatiza mipango yao. Juhudi zilizofanywa kuanzisha upya mipango hii katikati ya mwaka wa 2002 hazikufaulu.

Chini ya uongozi wa Rais Kibaki, aliyechukua hatamu za uongozi tarehe 30 mwezi wa Disemba 2002, serikali ya Kenya ilianzisha mipango mipya na kabambe ya uimarishaji uchumi na imerejelea ushirikiano wake na Benki ya Dunia na IMF. Serikali mpya ya National Rainbow Coalition (NARC) iliidhinisha Sheria dhidi ya Ufisadi na Uhalifu wa Kiuchumi pamoja na Sheria ya Maadili ya Watumishi wa Umma mnamo Mei 2003 iliyolenga kupiga vita ufisadi katika ofisi za umma. Mabadiliko mengine, hasa katika idara ya sheria, kuagiza bidhaa za umma na kadhalika yamepelekea kurejelewa kwa misaada na matumaini ya kuimarisha uchumi. Kufuatia kupitishwa kwa sheria muhimu za kupambana na ufisadi na serikali mpya, wafadhili walirejelea ufadhili mwezi wa Novemba 2003 na IMF ikaidhinisha msaada wa miaka mitatu wa dola milion 250 ili kupunguza umaskini na kuimarisha uchumi. Wafadhili wakatoa dola bilioni 4.2 kama msaada wa miaka minnne. Kurejelewa kwa ufadhili na kujihusizisha upya kwao kumevutia imani ya wawekezaji.

Mswada wa ubinafsishaji umeidhinishwa hata ingawa kuanzishwa kwa tume ya ubinafsishaji hakujakamilika, mabadiliko katika utendakazi wa umma yametekelezwa na mwaka wa 2007 Kenya ilishinda tuzo la Umoja wa Kimataifa la Utenda kazi wa Umma. Hata hivyo, kazi nyingi inahitajika kufanywa ili kuiwezesha nchi hii kuyafikia mataifa yaliyoendelea sana kiuchumi hasa yale ya Mashariki ya Mbali. Changamoto kuu ni pamoja na kuchukua hatua thabiti dhidi ya ufisadi, kupitisha sheria zinazoshughulikia ugaidi na biashara haramu, kutatua upungufu wa ufadhili wa bajeti kisha kurekebisha na kuunda miundo msingi. Inaaminika haya yatasaidia kudumisha sera za kimsingi za kiuchumi, na kuhakikisha ukuaji wa kasi wa kiuchumi uliofikia asilimia 7.2% mwaka wa 2007.

Mwaka wa 2007, serikali ya Kenya ilizindua Ruwaza 2030, ambao ni mpango wa kiuchumi wenye matumaini makuu na ambao ikiwa utatekelezwa kikamilifu , una uwezo wa kuifanya nchi hii kuwa katika kiwango sawa na mataifa yaliyoendelea kiuchumi ya Asia.

Nairobi inaendelea kuwa kituo muhimu na cha kimsingi kwa mawasiliano na biashara cha Afrika Mashariki. Kinajivuna kuwa na miundo msingi ya uchukuzi na mawasiliano bora zaidi katika eneo hili, na wafanyi kazi wenye ujuzi. Makampuni mengi ya kigeni hudumisha matawi yao katika eneo hili ama ofisi za kuyawakilisha mjini Nairobi. Mnamo Machi 1996, Marais wa Kenya , Tanzania na Uganda waliifufua Jumuia ya Afrika Mashariki (EAC). Shabaha za EAC ni pamoja na kasawazisha kodi na ada zinazotozwa bidhaa, utembeaji huru wa watu na kuimarisha miundo msingi katika eneo hili. Nchi hizi tatu za Afrika Mashariki zilitia saini mkataba wa Customs Union Agreement mwezi wa Machi 2004.

Economic summary
Pato la taifa	Dola bilioni 17.43 (2005) kwa bei ya sasa. Dola bilioni 41.36 (Uwezo wa kununua bidhaa usio sawa, 2006) Kunao pia uchumi mkubwa usio rasmi ambao haujawahi kujumuishwa kama sehemu ya pato la taifa .
Ukuaji wa kiuchumi kwa mwaka	5.8% (2005): 2006 = 6.1% : Makadirio ya 2007 = 7.2%
Pato la kila mtu kwa mwaka	Pato la kila mtu kwa mwaka (PPP)= $1,200
Malighafi ya kiasili	Wanyama wa pori, Ardhi (5% inayolimika)
Bidhaa za kilimo	Chai, kahawa, miwa, mboga na matunda, mahindi, ngano, mchele, makonge, mananasi, pareto, bidhaa za maziwa, nyama na bidhaa za nyama, ngozi
Viwanda	Bidhaa za petroli, usagaji wa nafaka na miwa, saruji, pombe, vinywaji, nguo, uunganishaji magari, makaratasi, utengenezaji wa bidhaa za kimsingi, utalii

Biashara ya mwaka 2002

Biasharanje	Dola bilioni 2.2	chai, kahawa,bidhaa za mboga na matunda, bidhaa za petroli, saruji, pareto, magadi, katani, ngozi, flospa
Masoko muhimu(2006)	Uingereza, Tanzania, Uholanzi, Marekani, Pakistani
Maduhuli	Dola bilioni 3.2	mashine, magari, bidhaa za petroli isiyosafishwa, vyuma, resini na bidhaa za plastiki, bidhaa za petroli iliyosafishwa, madawa, makaratasi na bidhaa zake, mbolea, ngano
Mataifa muhimu yaletayo bidhaa Kenya	Ujapani, Afrika Kusini, Ujerumani, Uarabuni, Italia, Uhindi, Ufaransa, Merikani, Saudi Arabia

Utafutaji wa mafuta

Mwanzoni mwa mwaka wa 2006 Raia wa Uchina, Hu Jintao, alitia saini kandarasi ya utafutaji wa mafuta na Kenya. Haya ndiyo makubaliano ya hivi punde kati ya mfululizo wa mapatano yaliyopagwa kuelekeza maliasili ya Afrika huko Uchina ambako uchumi wake waendelea kukua kwa haraka.

Kandarasi hii iliwezesha kampuni inayoongozwa na taifa la Uchina “offshore oil and gas company” CNOOC Ltd kutafuta mafuta Kenya, ambayo imeanza kuchimba visima vya kwanza mpakani mwa Sudan na Somalia na katika maji ya upwa wake. Hata hivyo, hakuna mafuta yametolewa na pia hakuna makadirio rasmi ya visima vya mafuta.

Idadi ya watu

Faili:Kenya Dialect map.jpg

Ukabila na lugha nchini Kenya

Kenya ni nchi yenye makabila mengi tofauti tofauti. Wakenya wengi huzungumza lugha mbili, Kingereza na Kiswahili, na asilimia kubwa pia huzugumza lugha ya mama ya kabila yao.

Makundi ya makabila

Wakikuyu 22%, Waluyia 14%, Wajaluo 13%, Wakalenjin 12%, Wakamba 11%, Wakisii 6%, Wameru 6%, makabila mengine ya Kiafrika 15%, wasio-Waafrika (Wahindi, Waingereza, na Waarabu) 1%

Miji mikubwa

Nairobi, Mombasa, Kisumu, Nakuru na Eldoret.

Tazama pia: Orodha ya miji ya Kenya

Dini nchini Kenya

Dini za Kenya
religion			percent
Uprotestanti			45%
Kanisa Katoliki			33%
Islam			10%
Dini za jadi			10%
Other			2%

Idadi kubwa ya Wakenya ni Wakristo, asilimia 45% wakijiita Waprotestandi na asilimia 33% kama Wakatoliki wa Roma. Kuna pia idadi kiasi ya madhehebu mengine madogo. Kuna idadi kubwa kiasi ya Wahindu nchini Kenya (takribani 500,000), ambao wameingiliana vyema na Wakenya wengine na huchangia pakubwa uchumi wa nchi. (Waislamu asilimia 10%, Wenye imani za kiasili 10%) hata hivyo, makadirio ya idadi ya watu wanaofuata imani ya Kiisilamu ama imani ya kiasili hutofautiana. Asilimia 60% ya idadi ya Waisilamu huishi katika Mkoa wa Pwani, wakiwa asilimia 50% ya jumla ya wakaazi wa pale. Wengi wa wanaoishi sehemu ya magharibi mkoani Pwani ni Wakristo. Eneo la kaskazini la Mkoa wa Mashariki ni makaazi ya asilimia 10% ya jumla ya Waisilamu nchini; hii ndiyo dini ya wakaazi wengi wa hapa na mbali na idadi ndogo ya Wasomali wanaoishi Nairobi; idadi kubwa ya Wakenya wengine ni wakristo.

Elimu

Mfumo wa elimu nchini Kenya unajumuisha elimu ya chekechea, ya msingi, ya sekondari na ya vyuo. Elimu ya watoto wadogo aghalabu huchukua miaka mitatu, ya msingi miaka minane , sekondari minne na chuo kikuu miaka minne au sita kutegemea kozi. Shule za chekechea, ambazo ni za watoto wa umri wa miaka mitatu hadi mitano, ni sehemu muhimu ya mfumo huu wa elimu na ni kigezo muhimu kabla ya kusajiliwa katika darasa la kwanza (Gredi ya Kwanza). Mwishoni mwa elimu ya msingi wanafunzi hufanya mtihani wa Cheti cha Kuhitimu Masomo ya Msingi Kenya (KCPE), ambao huamua watakaojiunga na shule ya sekondari au vyuo vya ufundi. Umri wa shule ya msingi ni miaka 6/7 hadi 13/14. Wale wanaojiunga na shule ya upili hufanya mtihani wa kitaifa mwishoni mwa kidato cha nne-Mtihani wa Cheti cha Kuhitimu Masomo ya Shule ya Upili Kenya (KCSE), ambao huamua watakaojiunga na vyuo vikuu, vyuo vya taatuma nyinginezo au kuajiriwa. Baraza Kuu la Usajili (JAB) ndilo lenye jukumu la kuwachagua wanafunzi watakaojiunga na vyuo vikuu vya umma. Mbali na shule za umma, kuna shule nyingi za kibinafsi nchini, hasa katika sehemu za miji. Vilevile, kuna shule kadhaa za kimataifa zinazofundisha mifumo mbalimbali ya elimu ya ngambo.

Historia ya elimu

Mfumo wa kwanza wa elimu nchini Kenya baada ya uhuru uliletwa na wakoloni Waingereza. Baada ya Kenya kupata uhuru tarehe 12 Disemba 1963, Tume ya Ominde iliundwa ili kuleta mabadiliko ya kielimu ambayo yangeakisi matarajio ya taifa huru la Kenya. Tume hii ilimulika maswala ya usawa na umoja, ambayo yalikuwa maswala muhimu wakati huo. Mabadiliko ya kilichofundishwa katika historia na geografia yalifanywa ili kuakisi umoja wa kitaifa. Kati ya 1964 na 1985, mfumo wa 7-4-2-3 ulifuatwa (miaka saba masomo ya msingi, miaka minne sekondari ya daraja la chini, miaka miwili sekondari ya daraja la juu, na miaka mitatu masomo ya chuo kikuu). Shule zote zilifuata mtalaa mmoja.

Mwaka wa 1981, kamati iliyoteuliwa na rais kuratibu namna ya kuanzisha chuo kikuu cha pili nchini Kenya na pia kwa jumla kuubadilisha mfumo wa elimu ilianza kazi yake. Kamati hii ilipendekeza kuwa mfumo ule wa 7-4-2-3 ubadilishwe kuwa mfumo wa 8-4-4 (miaka minane shule ya msingi, miaka minne shule ya upili, miaka minne ya elimu ya chuo kikuu). Jedwali lililo katika Elimu ya Sasa Nchini Kenya linaonyesha muundo wa mfumo wa 8-4-4. Ingawa mfumo wa 7-4-2-3 kinadharia ulifikia kikomo mfumo wa 8-4-4 ulipoanzishwa mwaka wa 1985, kundi la mwisho la mfumo huo wa awali lilihitimu kutoka vyuo vikuu vya Kenya mwaka wa 1992.

Elimu nchini Kenya sasa

Mfumo wa sasa wa 8-4-4 ilizinduliwa Januari 1985. Ulitilia mkazo masomo ya kiufundi kwa matarajio kuwa, muundo huu mpya utawawezesha wanaoacha shule katika viwango mbalimbali aidha kujiajiri wenyewe au kupata ajira katika sekta ya juakali.

Mnamo Januari 2003, Serikali ya Kenya ilitangaza kuanzishwa kwa masomo ya shule za msingi bila malipo. Hili lilipelekea kuongezeka kwa wanafunzi waliojiunga na shule za msingi kwa asilimia 70%. Hata hivyo, idadi ya waliojiunga na shule za upili na vyuo haikuongezeka sana kwa sababu malipo bado yalihitajika ili kuhudhuria masomo.

Mtihani wa kuhitimu cheti cha masomo ya msingi nchini Kenya (KCPE) hufanywa katika darasa la nane. Matokeo ya mtihani huu huhitajika ili kusajiliwa katika shule ya upili. Mtihani wa kuhitimu cheti cha masomo ya shule ya upili nchini Kenya (K.C.S.E) hufanywa katika kidato cha nne. Wanafunzi hufanya mtihani katika masomo nane.

Mfumo wa kutuza Gredi za KCSE

Grade	A	A -	B +	B	B -	C +	C	C -	D +	D	D -	E
Points	12	11	10	9	8	7	6	5	4	3	2	1

Gredi ya wastani hutegemea jinsi mwanafunzi hupita masomo haya nane. Endapo mtahiniwa atafanya zaidi ya masomo manane, gredi ya wastani itategemea masomo manane ya kwanza anayopita vyema zaidi. Kujiunga na chuo kikuu hutegemea masomo manane yanayopitwa zaidi na jinsi masomo fulani yamepitwa kutegemea kozi ya shahada fulani. Kwa mfano:

Somo	Kundi	Gredi	Pointi
Kiingereza	1	B +	10
Kiswahili	1	A -	11
Hesabu	1	A	12
Historia na Serikali	3	B	9
Jiografia	3	A -	11
Fizikia	2	B +	10
Kemia	2	B -	8
Biolojia	2	A -	11

Jumla ya pointi ni 81.

Gredi ya wastani ni 81 na ukiigawa mara 8, ni sawa na 10.1 (hii ni karibu sawa na pointi10.0) ambayo ni B+ kwa mujibu wa mfumo wa gredi. Mwanafunzi apataye gredi kama hii hufaulu kujiunga na mojawapo ya vyuo vya umma kwa kupata gredi nzuri. Taasisi za mafunzo, vitivo na idara huamua mahitaji ya kimsingi ya kujiunga navyo.

Wanafunzi wanaopata gredi ya C+ hufaulu kusomea kozi ya shahada fulani katika chuo kikuu. Kwa sababu ya ushindani mkubwa na nafasi chache katika vyuo vikuu, wale wanaopata gredi ya B na wakati mwingine B- na zaidi huchukuliwa kusomea shahada mbalimbali katika vyuo vya umma na hufaidi kwa kulipa karo iliyotolewa ruzuku na serikali. Wale wengine hujiunga na vyuo vikuu vya kibinafsi au na vyuo vya kati.

Jambo la kushangaza ni kuwa wanafunzi wanaojiunga na vyuo vikuu vya umma kupitia J.A.B hutegemea jumla ya nafasi za kulala zinazopatikana katika vyuo vyote vya umma. Hata hivyo wanaokosa nafasi hizi, ingawa walipata gredi za chini zaidi za kujiunga na vyuo vikuu C+ au C, wakiwa na cheti cha diploma fulani husajiliwa kupitia mpango wa kujilipia karo katika vyuo vikuu (Module II) ikiwa wanaweza kujilipia karo yote ya kozi husika.

Jambo hili limezua mjadala mkali huku watu wakiuliza sababu na uadilifu wa kuwafungia nje wanafunzi waliofaulu kujiunga na vyuo vya umma kisha kuwasajili wanaotoka kwa familia zenye uwezo wa kifedha.

Ukosoaji

Mfumo wa elimu wa Kenya 8-4-4 umepitia mengi magumu katika kipindi cha miaka 24 ulichodumu. Punde tu baada ya kufuzu kwa kundi la kwanza la wanafunzi wa mfumo huu mwaka wa 1989, wananchi wengi walijitokeza kuilaumu na kuihukumu serikali kwa kuuanzisha mfumo huu". Wakosoaji hawa walidai kuwa waliohitimu walikuwa hawajaandaliwa vyema na hawangeweza kushindana na wenzao kutoka sehemu nyingine za ulimwengu. Wengine walihoji kuwa waliofuzu kupitia kwa mfumo huu walikuwa aidha wachanga sana au hawajaandaliwa vyema kwa nafasi za kazi zilizokuweko. Serikali haikusikiza haya yote pengine kwa sababu uwezekano wa kuubadilisha na kuuunda upya kungeigharimu pesa nyingi.

Hata hivyo, kwa miaka mingi waliofuzu wamewaaibisha walioupinga kwa kufualu katika vyuo vya hapa nchini na ng’ambo. Kwa hakika kuhama kwa wasomi na wafanyikazi wa afya hadi nchi zilizoendelea ni dhihirisho tosha la hali hii. Wengi waliofuzu kupitia kwa mfumo huu wamefaulu katika vyuo vikuu vya ng’ambo.

Mkazo uliotiliwa masomo ya kiufundi umefifia na mabadiliko ya hivi juzi katika mtaala yanasisitiza teknolojia ya ubadilishanaji habari, sayansi, hesabu na lugha. Kwa vyovyote vile, kazi ya kiakademia na kusisitizwa kwa kupita mitiani iliyoandikwa hakujaacha nafasi kwa useremala, uashi, upishi na mafunzo mengine ya kiufundi.

Utamaduni

Maasai warriors

A Wamaasai mtu katika jadi attire

Kenya ni nchi yenye tamaduni anuwai. Tamaduni zinazotambulika ni pamoja na Waswahili walio katika eneo la pwani, jamii za wafugaji katika eneo la kaskazini na jamii nyingine mbalimbali katika maeneo ya kati na magharibi. Leo hii, utamaduni wa Wamaasai unaajulikana sana kwa kuangaziwa vilivyo na utalii, hata hivyo Wamaasai ni asilimia ndogo ya idadi ya Wakenya kwa jumla. Wamaasai wanatambulika kwa kujipamba sehemu ya juu ya mwili na kwa vito.

Kenya ina utajiri mwingi wa muziki, vituo vya runinga na maonyesho ya sanaa.

For more details on this topic, see Music of Kenya.

Michezo

Kenya hushiriki katika michezo mbalimbali ikiwemo kriketi, mbio za magari, soka, ragbi na ngumi. Lakini nchi hii inajulikana hasa kwa kutawala katika mbio za masafa ya kadri na mbio za masafa marefu. Kenya, kwa muda mrefu, imetoa mabingwa wa Olimpiki na michezo ya Jumuia ya Madola katika nyanja mbalimbali, hasa katika mbio za mita 800, mita 1,500, mita 3,000 kuruka viunzi na maji, mita 5,000, mita 10,000 na mbio za masafa marefu. Wanariadha wa Kenya (hasa Wakalenjin) wanaendelea kutawala mbio za masafa ulimwenguni, ingawa ushindani kutoka nchi ya Morocco na Ethiopia umepunguza umaarufu huu. Wanariadha wa Kenya wanaosifika sana ni pamoja na mshindi mara-nne wa mbio za masafa marefu za Boston kwa wanawake na mshindi mara-mbili wa mbio za dunia Catherine Ndereba, aliyeshikilia rekodi ya awali ya mbio za dunia Paul Tergat, na John Ngugi.

Kenya ilishinda medali kadhaa wakati wa michezo ya Olimpiki ya Beijing, 5 za dhahabu, 5 za fedha, 4 za shaba na kulifanya taifa lililofaulu sana barani Afrika katika michezo ya Olimpiki ya mwaka 2008. Wanariadha wapya walitambulikana, kama Pamela Jelimo, mshindi wa medali ya dhahabu katika mbio za mita 800 kwa wanawake aliyejitahidi na kushinda tuzo la Golden League, na Samuel Wajiru aliyeshinda mbio za masafa marefu kwa wanaume.

Bingwa mstaafu wa mbio za Olimpiki na za Jumuia ya Madola, Kipchoge Keino, alisaidia kuanza ubingwa wa mbio za masafa marefu miaka ya 1970 na akafuatwa na Bingwa wa michezo ya Jumuia ya Madola, Henry Rono, aliyeshikilia rekodi kadhaa za dunia.

Hivi majuzi, kumekuwa na mzozo wa wanariadha wa Kenya, kufuatia kusaliti nchi yao Kenya na kuwakilisha nchi nyingine hasa Bahrain na Qatar. Wizara ya michezo ya Kenya imejaribu kuzuia usaliti huu, lakini umeendelea tu, Bernard Lagat akiwa wa mwisho, akichagua kuiwakilisha Merekani. Usaliti huu, kwingi unatokana na sababu za kiuchumi au kifedha ingawa wanariadha wazuri wasioweza kufaulu kuwa kwa timu hii nzuri ya taifa huona ni raisi kufaulu kwa kukimbilia nchi nyingine.

Kenya pia imetawala voliboli ya wanawake hapa Afrika, huku vilabu na timu ya taifa ikishinda mashindano kadhaa barani Afrika katika mwongo uliopita. Timu ya wanawake pia imeshiriki katika michezo ya Olimpiki na Mashindano ya Ulimwengu ingawa haijafaulu vilivyo.

Mchezo wa kriketi ni maarufu na pia ni mchezo wa timu ambao umefaulu sana. Kenya imeshiriki katika Kombe la Ulimwengu la Kriketi tangu 1996. Timu hii ilishinda baadhi ya timu maarufu ulimwenguni na kufikia semi fainali katika mchuano wa 2003. Walishinda ligi ya kriketi ya dunia daraja la 1 iliyofanyiwa hapa Nairobi kwa mara ya kwanza kisha wakashiriki katika mchuano wa ulimwengu wa T20. Nahodha wa sasa wa timu ni Steve Tikolo.

Kenya imejiundia jina katika muungano wa ragbi. Mchezo huu ni maarufu nchini Kenya hasa kwa sababu ya mchuano wa kila mwaka wa Safari Sevens. Timu ya Kenya ya ragbi ya wachezaji saba ilikuwa ya 9 katika michezo ya dunia ya wachezaji saba IRB katika msimu wa mwaka 2006.

Kenya ilikuwa bingwa wa soka katika eneo hili lakini ubingwa huu umefifia kutokana na kutoelewana kwa maafisa wa Kamati ya Soka Nchini. Mizozo hii ilipelekea Kenya kupigwa marufuku na FIFA, lakini marufuku hii iliondolewa mnamo Machi 2007.

Kwa upande wa mbio za magari, Kenya ndio waandalizi wa mbio za magari maarufu za Safari Rally zinazotambulika kuwa ngumu zaidi ulimwenguni, na ambazo ni sehemu ya Bingwa wa Mbio za Magari kwa miaka mingi hadi kuondolewa kwake baada ya mbio za 2002 kwa sababu ya matatizo ya kifedha. Baadhi ya madereva maarufu wa mbio za magari ulimwenguni walioshiriki na kushinda mbio hizi ni kama, Bjorn Waldegard, Hannu Mokkola,Tommi Makinen, Shekhar Mehta,Carlos Sainz, na Colin McRae. Ingawa mbio hizi bado huendelea kila mwaka kama sehemu ya kutafuta Bingwa wa Mbio za Magari Afrika, waandalizi wanatarajia kuruhusiwa kujiunga tena na Ubingwa wa Magari Ulimwenguni katika miaka michache ijayo.

Mtazamo wa kifasihi

Ngugi wa Thiong'o ni mmoja wa waandishi maarufu wa Kenya. Kitabu chake, Weep not, Child ni ufafanuzi wa maisha yalivyokuwa Waingereza walipoitwaa Kenya. Hii ni hadithi kuhusu athari za Mau Mau katika maisha ya Wakenya weusi. Kinavyochanganya maudhui - ukoloni, elimu, na mapenzi - kunakifanya kuwa mojawapo wa vitabu bora vya hadithi barani Afrika.

Kitabu cha hadithi cha M.G Vassanji's 2003 The In-Between World of Vikram Lall kilishinda tuzo la Giller Prize mwaka 2003. Hii ni hadithi ya kubuni ya Mkenya mwenye asili ya Kihindi na familia yake wavyojizatiti na mabadiliko ya kisiasa wakati wa ukoloni na baada ya ukoloni nchini Kenya.

Kuanzia mwaka wa 2003, jarida la fasihi Kwani? limekuwa likichapisha fasihi ya kisasa ya Kenya.

Angalia pia

2007 in Kenya 2008 in Kenya 2009 in Kenya Civil unrest in Kenya (2007–2008) Communications in Kenya Corruption in Kenya Foreign relations of Kenya Gîkûyû Gusii people Kenyan diplomatic missions Languages of Kenya Military of Kenya People of Kenya Transport in Kenya

Lists Orodha ya miji ya Kenya List of Kenyans Orodha ya Hifadhi za Taifa nchini Kenya List of British POW camps in Kenya During WWII

Viunganish vya nje

Serikali

• Spokeperson serikali Ofisi Mnenaji wa Serikali ya Jamhuri ya Kenya.
• Serikali ya Kenya Official site.
• Kenya Law Reports Legislation Kenya, Uchunguzi Sheria, Official Gazette Notices na kisheria Info.
• State House Kenya Official site State House, Kenya.
• Mkuu wa Nchi na Cabinet Members

Jumla

• Maelezo ya nchi (Country Profile) kutoka BBC News
• Kenya kutoka Encyclopaedia Britannica
• Kenya kutoka UCB Libraries GovPubs
• Kenya katika Open Directory Project

Vyombo vya habari

• Vyombo vya habari Kenya orodha kutoka Chuo Kikuu cha Stanford

Utalii

• Kenya Tourist Board (Magical Kenya) rasmi kusafiri na utalii kuongoza
• Kenya travel guide kutoka Wikisafiri

Historia

• 1911 Encyclopedia Britannica juu ya Kenya Colony
• 1911 Encyclopedia Britannica juu wa 1908 Dermacation wa Ethiopia-Kenya Border

Zingine

• Kenya Coast bibliography. Academic bibliography, hasa kwa Kiingereza, compiled by Jan Hoorweg, Afrika-Studiecentrum, Leiden.
• Kimaiyo, Towett J. (2004). Ogiek Land Cases and Historical Injustices — 1902–2004. Nakuru, Kenya: Ogiek Welfare Council. ku. 127 pages + appendices.  (Kamili Nakala ya kitabu saa zilizounganishwa.)
• "Who Owns Kenya? — What is the Queen Doing in Parliament?". March 31, 2007. 
• Vijijini umaskini katika Kenya (IFAD)
• Kenya View A photographic mkabala na uzuri wa Kenya.
• UNESCO Nairobi Office - Sekta ya Elimu Clearinghouse
• Solar kupikia historia na maendeleo ya hivi karibuni nchini Kenya

ak:Kenya