Lugha za Kigbe

Lugha za Kigbe (hutamkwa ɡ͡bè) ni kundi la takribani lugha ishirini zinazohusiana ambazo hutumika katika eneo linaloanzia mashariki mwa Ghana hadi magharibi mwa Nigeria. Idadi ya wazungumzaji wa lugha za Kigbe inakadiriwa kuwa kati ya milioni nne hadi milioni nane. Lugha ya Gbe inayozungumzwa zaidi ni Kiewe (wazungumzaji milioni 10.3 nchini Ghana na Togo), ikifuatiwa na Kifon (wazungumzaji milioni 5, hasa nchini Benin). Lugha za Kigbe hapo awali zilihusishwa na tawi la lugha za Kikwa, ndani ya familia ya lugha za Niger–Congo, lakini hivi karibuni zimewekwa katika kundi la lugha za Kivolta–Niger. Kuna makundi makuu matano ya lahaja: Kiewe, Kifon, Kiaja, Kigen (Mina), na Kiphla–Pherá.

Watu wengi wa jamii za Wagbe walihamia kutoka mashariki hadi walipo sasa katika misafara kadhaa kati ya karne ya 10 hadi ya 15. Hata hivyo, baadhi ya watu wa Phla–Pherá wanaaminika kuwa ndio wakazi wa asili wa eneo hilo na wamechanganyika na wahamiaji wa Gbe. Wagen huenda walitokea jamii ya Ga-Adangbe nchini Ghana. Mwishoni mwa karne ya 18, wazungumzaji wengi wa lugha za Gbe walitekwa nyara na kupelekwa utumwani Amerika. Inasadikiwa kuwa lugha hizo zilichangia kwa kiasi fulani katika uundaji wa lugha za Krioli katika Karibi, hasa Kihaiti na Sranantongo (Krioli ya Suriname).

Kufikia mwaka 1840, wamisionari wa Ujerumani walianza kufanya utafiti wa kiisimu kuhusu lugha za Kigbe. Katika nusu ya kwanza ya karne ya 20, mwanajamii wa Kiafrika Diedrich Hermann Westermann alikuwa miongoni mwa wachangiaji wakuu wa masomo ya lugha za Kigbe. Uainishaji wa ndani wa kwanza wa lugha hizo ulitolewa na H.B. Capo mwaka 1988, ukifuatiwa na ulinganisho wa fonolojia mwaka 1991. Lugha za Kigbe ni lugha za toni, ni lugha za kuachana (isolating), na mpangilio wa maneno msingi ni kiima–kitenzi–kielezi.

Lugha

Jiografia na Demografia

Eneo la lugha za Kigbe linapakana magharibi na mashariki na Mto Volta nchini Ghana na Mto Weme nchini Benin. Mpaka wa kaskazini uko kati ya latitudo ya 6 na 8, na upande wa kusini ni Bahari ya Atlantiki. Eneo hili linazungukwa na lugha nyingine za Kikwa, isipokuwa mashariki na kaskazini-mashariki ambapo Kiyoruba huzungumzwa. Magharibi, huzungumzwa lugha za Kiga–Dangme, Kiguang, na Kiakan. Kaskazini, linapakana na lugha za Kiadele, Kiaguna, Kiakpafu, Kilolobi, na Kiyoruba.

Makadirio ya jumla ya idadi ya wazungumzaji wa lugha za Kigbe yanatofautiana sana. Capo (1988) alikadiria kuwa ni milioni nne, wakati Ethnologue (toleo la 15, 2005) ilikadiria ni milioni nane. Lugha zinazozungumzwa zaidi ni Kiewe (Ghana na Togo) na Kifon (Benin na mashariki mwa Togo) zikiwa na wazungumzaji milioni nne na milioni tatu, mtawalia. Kiewe hutumika kama lugha ya elimu rasmi katika shule za sekondari na vyuo vikuu nchini Ghana, na pia hutumika katika elimu isiyo rasmi nchini Togo. Nchini Benin, Kiaja (wazungumzaji 740,000) na Kifon ni miongoni mwa lugha sita za kitaifa zilizochaguliwa na serikali kwa elimu ya watu wazima mwaka 1992.

Uainishaji

Joseph Greenberg, akiendeleza kazi ya Westermann (1952), aliweka lugha za Kigbe katika familia ya lugha za Kikwa, ndani ya familia kubwa ya Kiniger–Congo. Upeo wa kundi la Kikwa umekuwa ukibadilika kwa miaka, na Roger Blench amezihamishia lugha za Kigbe katika kundi la Kivolta–Niger, pamoja na lugha zilizokuwa zamani za "Kikwa Mashariki".

Kigbe ni muendelezo wa lahaja (dialect continuum). Kulingana na utafiti wa kulinganisha, Capo (1988) aligawanya lugha za Kigbe katika makundi matano, kila moja likiwa na lahaja zinazoweza kuelewana. Mipaka ya makundi haya si wazi kila mara.

Kulingana na Kluge (2011), lugha za Kigbe ni muendelezo wa lahaja unaoweza kugawanywa katika makundi makubwa matatu:

Kigbe cha Magharibi (Ewe, Gen, na Gbe za Kaskazini-magharibi): Adan, Agoi/Gliji, Agu, Anexo, Aveno, Awlan, Be, Gbin, Gen, Kpelen, Kpési, Togo, Vhlin, Vo, Waci, Wance, Wundi (pia Awuna?)

Kigbe cha Kati: Aja (Dogbo, Hwe, Sikpi, Tado, Tala)

Kigbe cha Mashariki (Fon, Phla–Pherá Mashariki na Magharibi): Agbome, Ajra, Alada, Arohun, Ayizo, Ci, Daxe, Fon, Gbekon, Gbesi, Gbokpa, Gun, Kotafon, Kpase, Maxi, Movolo, Saxwe, Se, Seto, Tofin, Toli, Weme, Xwela, Xwla (Mashariki), Xwla (Magharibi) (pia Wudu?)

Utoaji wa majina

Muendelezo wa lahaja hizi uliitwa ‘Ewe’ na Diedrich Hermann Westermann, ambaye alikuwa mtafiti mwenye ushawishi mkubwa kuhusu kundi hili, na alitumia jina ‘Ewe Sanifu’ kuelezea mfumo wa maandishi wa lugha hiyo. Wanalingu wengine walizitaja lugha za Gbe kwa jina ‘Aja’, kwa kufuata jina la lugha ya eneo la Aja-Tado huko Benin. Hata hivyo, matumizi ya jina la lugha moja kuwakilisha kundi zima hayakukubalika kwa wote, na pia yalileta mkanganyiko. Tangu kuundwa kwa kikundi kazi katika Kongamano la Lugha za Afrika Magharibi lililofanyika Cotonou mwaka 1980, pendekezo la jina kutoka kwa H.B. Capo limekubalika kwa kiasi kikubwa: ‘Gbe’, ambalo ni neno la ‘lugha/lahaja’ katika kila mojawapo ya lugha hizo.

Tazama pia

• Kigbe-Ayizo
• Kigbe-Kotafon
• Kigbe-Saxwe
• Kigbe-Tofin
• Kigbe-Waci
• Kigbe-Weme
• Kigbe-Xwela
• Kigbe-Xwla-Magharibi
• Wafoni

Marejeo

• Aboh, O. Enoch (2004) The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa) New York etc.: Oxford University Press.
• Amenumey, D.E.K. (2002) History of the Ewe^[usurped]. Retrieved May 11, 2005.
• Ansre, Gilbert (1961) The Tonal Structure of Ewe. MA Thesis, Kennedy School of Missions of Hartford Seminary Foundation.
• Ameka, Felix Kofi (2001) 'Ewe'. In Garry and Rubino (eds.), Facts About the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present, 207–213. New York/Dublin: The H.W. Wilson Company.
• Blench, Roger (2006) Archaeology, Language, and the African Past. AltaMira Press.
• Capo, Hounkpati B.C. (1981) 'Nasality in Gbe: A Synchronic Interpretation' Studies in African Linguistics, 12, 1, 1–43.
• Capo, Hounkpati B.C. (1988) Renaissance du Gbe: Réflexions critiques et constructives sur L'EVE, le FON, le GEN, l'AJA, le GUN, etc. Hamburg: Helmut Buske Verlag.
• Capo, Hounkpati B.C. (1991) A Comparative Phonology of Gbe, Publications in African Languages and Linguistics, 14. Berlin/New York: Foris Publications & Garome, Bénin: Labo Gbe (Int).
• Cust, Robert Needham (1883) Modern Languages of Africa.
• Duthie, A.S. & Vlaardingerbroek, R.K. (1981) Bibliography of Gbe – publications on and in the language Basel: Basler Afrika Bibliographien.
• Greenberg, Joseph H. (1966) The Languages of Africa (2nd ed. with additions and corrections). Bloomington: Indiana University.
• Greene, Sandra E. (2002) Sacred Sites: The Colonial Encounter. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 0-253-21517-X (online version)
• Henrici, Ernst (1891) Lehrbuch der Ephe-Sprache (Ewe) Anlo-, Anecho- und Dahome-Mundart (mit Glossar und einer Karte der Sklavenküste). Stuttgart/Berlin: W. Spemann. (270 p.)
• Henrici, Ernst (1888) Das Deutsche Togogebiet und meine Afrikaresie 1887 (mit einer Karte des Togogebietes und des unteren Volta und einere Tafel der Gebirgsprofile). Leipzig: Verlag von Carl Reiner. (145 p.)
• Hintze, Ursula (1959) Bibliographie der Kwa-Sprachen und der Sprachen der Togo-Restvölker (mit 11 zweifarbigen Sprachenkarten). Berlin: Akademie-Verlag.
• Labouret, Henir and Paul Rivet (1929) Le Royaume d'Arda et son Évangélisation au XVIIe siècle. Paris: Institut d'Ethnologie.
• Lefebvre, Claire (1985) 'Relexification in creole genesis revisited: the case of Haitian Creole'. In Muysken & Smith (eds.) Substrate versus Universals in Creole Genesis. Amsterdam: John Benjamins.
• Kluge, Angela (2000) 'The Gbe language varieties of West Africa – a quantitative analysis of lexical and grammatical features'. [unpublished MA thesis, University of Wales, College of Cardiff].
• Kluge, Angela (2005) 'A synchronic lexical study of Gbe language varieties: The effects of different similarity judgment criteria' Linguistic Discovery 3, 1, 22–53.
• Kluge, Angela (2006) 'Qualitative and quantitative analysis of grammatical features elicited among the Gbe language varieties of West Africa' Journal of African Languages and Linguistics 27, 1, 53–86.
• Pasch, Helma (1995) Kurzgrammatik des Ewe Köln: Köppe.
• Stewart, John M. (1989) 'Kwa'. In: Bendor-Samuel & Hartell (eds.) The Niger–Congo languages. Lanham, MD: The University Press of America.
• Westermann, Diedrich Hermann (1930) A Study of the Ewe Language London: Oxford University Press.

Makala hii kuhusu mambo ya lugha bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Lugha za Kigbe kama historia yake, uenezi au maendeleo yake? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.