Istihsan

Makala hii ni sehemu ya shindano la kuandika makala za Uislamu kupitia Wiki Loves Ramadan 2025.

Sehemu ya mfululizo wa makala juu ya Uislamu

Imani na ibada zake

Umoja wa Mungu Manabii Misahafu Malaika Uteule Kiyama Nguzo za Kiislamu Shahada • Swalah • Saumu Hija • Zaka

Waislamu muhimu

Muhammad Abu Bakr • Ali Ukoo wa Muhammad Maswahaba wa Muhammad Mitume na Manabii katika Uislamu

Maandiko na Sheria

Azif • Qur'an • Sunnah • Hadithi Wasifu wa Muhammad Sharia Elimu ya Sheria za Kiislamu • Kalam

Historia ya Uislamu

Historia Sunni • Shi'a • Kharijiya • Rashidun • Ukhalifa • Maimamu

Tamaduni za Kiislamu

Shule • Madrasa Tauhidi • Falsafa • Maadili Sayansi Sanaa • Ujenzi • Miji Kalenda • Sikukuu Wanawake Viongozi • Siasa Uchumi Umma • Itikadi mpya • Sufii

Tazama pia

Uislamu na dini nyingine Hofu ya Uislamu

Istiḥsan (kwa Kiarabu: اِسْتِحْسَان) ni neno la Kiarabu linalomaanisha hiari ya kisheria au uamuzi wa kifiqhi unaozingatia upendeleo wa mtoa hukumu. Katika maana yake ya moja kwa moja, linaweza kumaanisha "kuona jambo kuwa jema". Wasomi wa Kiislamu wanaweza kulitumia kueleza upendeleo wao kwa hukumu fulani katika sheria ya Kiislamu badala ya chaguzi nyingine. Ni miongoni mwa misingi ya fikra ya kisheria inayosababisha ufafanuzi wa kielimu au ijtihad.

Kulikuwepo na tofauti kadhaa miongoni mwa majaji wa kale kuhusu kanuni hii, ambapo madhhabu ya Hanafi na wanazuoni wake (fuqaha) waliikubali kama chanzo cha pili cha sheria. Hii si sawa na istislah, ambayo ina nafasi kubwa katika madhhabu nyingine kama vile madhhabu ya Maliki, wala si sawa na istihlal, ambayo ni neno la dhihaka kwa mtu anayehalalisha jambo lililoharamishwa.

Etimolojia

Istiḥsan ni neno lililotokana na neno al-husn (الحسن) linalomaanisha uzuri, ambalo ni kinyume cha al-qubh (القبح) linalomaanisha ubaya. Neno istiḥsan linatumika kueleza "kupamba au kuboresha au kuona jambo kuwa jema". Pia hutumika kumaanisha jambo ambalo mtu analipendelea au kulielekea, hata kama wengine hawalikubali. Kwa maana ya kifiqhi, limeelezewa kwa namna mbalimbali na Fuqaha (majaji wa Kiislamu):

• Bazdawi alilieleza kuwa ni kuacha kutumia qiyas (ulinganisho wa kisheria) kwa ajili ya qiyas mwingine ulio na nguvu zaidi.
• Al-Halwani alilieleza kama kuacha qiyas kwa sababu ya ushahidi wenye nguvu zaidi kutoka Quran, Sunnah au ijma.
• Mwanazuoni wa Maliki, Abu Bakr Ibn al-Arabi alilieleza kuwa ni kuacha baadhi ya maana za ushahidi kwa njia ya msamaha au ruhusa ya kipekee.
• Al-Karkhi alieleza Istihsan hivi: "Istihsan ni pale mtu anapotoa uamuzi wa kesi fulani tofauti na uamuzi wa kesi zinazofanana zilizotangulia, kwa sababu kuna msingi wenye nguvu zaidi unaoleta tofauti na hukumu zilizopita."

Aina za Istihsan

Majaji wa Kiislamu wametumia makundi mbalimbali kueleza aina za Istihsan:

• Istihsan kwa mujibu wa maandiko (Nass)
• Istihsan kwa msingi wa makubaliano ya pamoja (Ijma)
• Istihsan kwa msingi wa yaliyojulikana kuwa mema (Ma'ruf)
• Istihsan kwa msingi wa dharura (Darurah)
• Istihsan kwa msingi wa manufaa (Maslahah)
• Istihsan kwa msingi wa qiyas (Qiyas)

Mifano ya Istihsan

Zifuatazo ni mifano ya kihistoria ya matumizi ya kanuni hii:

• Abu Hanifah alisema kwamba anayekula kwa kusahau wakati wa kufunga anatakiwa kurudia swaumu – lakini akajitenga na qiyas hiyo kwa ushahidi wa hadithi inayoruhusu kufunga kuendelea.
• Qiyas ingeharamisha mkataba wa utengenezaji bidhaa kwa malipo ya awali, lakini unaruhusiwa kwa mujibu wa ijma.
• Qiyas ingeharamisha matumizi ya maji ya kisima kilichoangukiwa na uchafu au mzoga wa mnyama kwa ajili ya udhu. Hata hivyo, kwa sababu ya dharura, maji hayo huruhusiwa kutumika iwapo njia maalum za usafi zitafuatwa kwanza.

Ukosoaji

Al-Shafi'i aliiona hiari ya kisheria kuwa ni uvamizi wa kiheretiki dhidi ya haki ya Mungu kuwa mweka sheria ya pekee katika Uislamu. Inasemekana kuwa ukosoaji huu unaegemea zaidi maana ya kilugha ya neno hilo badala ya maana ya kifiqhi, ingawa utafiti wa sasa unaona kuwa maoni ya Shafi'i ni ukosoaji wa moja kwa moja wa maana ya kifiqhi. Malik ibn Anas anatajwa kuwa aliulizwa kuhusu talaka ya lazima. Alipotoa jibu lake, mwanafunzi wake alianza kuandika uamuzi huo, lakini Malik alipoona hivyo alimzuia na kusema kuwa huenda mtazamo wake ukabadilika kabla ya jioni.

Sarakhsi anaeleza kuwa baadhi ya majaji walikosoa Istihsan kwa msingi wa kuwa ni kuacha qiyas kwa ajili ya rai binafsi, jambo linalokatazwa katika Uislamu. Anaipinga hoja hii kwa kusema kuwa hakuna jaji ambaye angeacha ushahidi kwa sababu ya rai isiyo na msingi.

Viungo vya nje

• Kamali, Mohammad Hashim. Principles of Islamic Jurisprudence (2)
• Nyazee, Imran Ahsan Khan. Islamic Jurisprudence
• Kayadibi, Saim. Istihsan: The Doctrine of Juristic Preference in Islamic law. Islamic Book Trust, Kuala Lumpur. ISBN 978-967-5-06247-6